Boven:Bodhisattva Quan Shih Yin, BÇogĆ«ang SĂŹ tempel, Chengdu. Bodhisattva Quan Shih Yin, 'zij die de kreten van de wereld hoort', is de godin van het mededogen, de Chinese gedaante van Avalokiteshvara. Quan Yin staat hier in de Hal van de 'Arhats' (boeddhistische heiligen en discipelen) van de BÇogĆ«ang SĂŹ tempel in Chengdu, afgebeeld met âelf hoofdenâ en âduizend handenâ, haar geschonken om het vele leed van de wereld te kunnen horen en lenigen. Eigen foto, 2011.
Ik las dat de Paus vandaag gebeden heeft voor de slachtoffers van het Corona-virus in China. Die man doet tenminste z’n plicht. Nou, dat is wel eens anders geweest… Zondagavond zag ik het eerste deel van ‘De naam van de roos‘, naar het boek van Umberto Eco, een tv-serie die Klaaske opnam. Daar in het ItaliĂ« van de 13e eeuw blijken de Pausen konkelende monsters te zijn… Maar de ‘progressieve’ Franciscus verordineerde in 2018 wel ‘de verplichte gedachtenis van Maria, Moeder van de Kerk‘ – waarvan de viering voortaan de 2e Pinksterdag vervangt…
De Sacra di San Michele, waar onze William van Baskerville zijn speurwerk verricht. [klik om te vergroten]
Diezelfde zondag hoorde ik in het Concertgebouw het Stabat Mater van Pergolesi en het Gloria van Vivaldi, door The Bach Choir & Orchestra of the Netherlands, met Olga Zinovieva, sopraan en Sytse Buwalda, countertenor. Prachtig… Toen ik na het concert met m’n gezelschap terugliep naar de auto, kon ik zelfs in het geluid van de tram muziek horen… Ik kreeg na afloop van organisator ‘Beleef Klassiek’ dit filmfragment toegestuurd, waarin dezelfde uitvoerenden te horen zijn (de scĂšne moet je maar voor lief nemen):
Giovanni Battista Pergolesi (1710-1736), stierf op 26 jarige leeftijd aan tuberculose. Hij had nog net de tijd om dit Stabat Mater te voltooien. Lees hier de voorgeschiedenis:
Quis est homo? Wie is het die niet zou wenen om de moeder van Christus in zo’n wanhoop te zien? Deze woorden werden voor het eerst uitgesproken in het dertiende-eeuwse ItaliĂ«, in een affectieve en emotionele Latijnse devotionele tekst; het voor de hand liggende antwoord op de retorische vraag is dat geen enkele ware gelovige niet met de Maagd zou rouwen over de stervende Christus. Dit gedicht is het ‘Stabat mater‘, waarvan wordt gedacht dat het het werk is van de grote psalm-dichter Jacopone da Todi (rond 1300). De klagende strofen ervan zorgen voor een emotionele band tussen de mediterende gelovige en de moeder van de Gekruisigde, en ontstonden vanuit de volkse devotie, die volgde op de Zwarte Pest. Pergolesi kreeg de opdracht om het Stabat Mater, gecomponeerd door Alessandro Scarlatti – dat tot dan toe elke Goede Vrijdag in Napels was opgevoerd – te vervangen. Hij aanvaardde die, ook al leed hij aan tuberculose. De legende gaat dat hij in een devotionele razernij op zijn sterfbed componeerde. Of het verhaal waar was of niet, Pergolesi’s Stabat-mater was al snel een internationale hit, die onvermijdelijke vergelijkingen trok met het Requiem, dat Mozart op zijn sterfbed schreef. www.allmusic.com | Timothy Dickey.
Dat brengt me op een boekbespreking in de NRC van 22 januari, over Carel Blotkamp‘sThe End. Artistsâ Late and Last Works. Het boek is geheel gewijd aan ‘laatste werken’ in de beeldende kunst. Ik las de recensie met rode oortjes … geweldig! Maar ik begreep ook dat in het boek helaas geen afbeeldingen staan… (wel in bijgaande recensie). Een van de werken die aan de orde kwamen, was de Rondanini PiĂšta, de zwanenzang van Michelangelo – alweer een stervende die de Voorspraak van de Heilige Maagd zoekt…
Michelangelo, Rondanini PiĂšta, 1550-1564 [klik om te vergroten]
âDie PiĂšta is een vreemd beeld. De gezichten van Christus en Maria zijn nog ruw en nauwelijks uitgewerkt, terwijl de benen van de Christus-figuur al prachtig glad en gespierd uit het marmer getoverd zijn. Aan de linkerzijde hangt een al even fraai gepolijste onderarm, maar die zit, gek genoeg, niet vast aan het lichaam van Christus. De verhoudingen lijken niet te kloppen, en het is de vraag of Michelangelo de compositie ooit nog goed zou hebben gekregen, als hij niet gestorven was.â Het beeld werd aanvankelijk uiterst negatief besproken in kunsthistorische verhandelingen. Pas in de vroege twintigste eeuw begon de rehabilitatie van deze PietĂ . De ruwe huid en de bizarre compositie werden opeens gezien als abstracte kwaliteiten, passend bij de moderne kunst uit die tijd. In 1964 roemde de Engelse kunstenaar Henry Moore het beeld als âeen van de beste kunstwerken ooit gemaaktâ.
Zo zie je dat, naast de Heilige DrieĂ«enheid, in de loop van de eeuwen langzaam het beeld van de Goddelijke Moeder oprijst, als Godin van het Erbarmen. Mensen hebben nu eenmaal in het uur van hun dood een Voorspraak nodig – is dat ook niet de rationale van het geloof? In China hebben ze overigens Kwan Yin, de Godin van Mededogen. Dus bidt die Paus een beetje voor de BĂŒhne. Of zou hij als voorspraak willen dienen voor de gelovigen hier … bang voor een nieuwe pest?
Ik moet dan altijd aan Mother Meera denken (ook al een Moeder...), die zei: âLaat de mensen toch naar hun kerk gaan, het biedt hen troost, laat ze er Maria aanbidden...â Die Indiase ruimdenkendheid...
âWie zich tot Trump heeft bekeerd, zal moeite hebben om hartelijk te blijven, denkt During. Want het helpen van je medemens wordt in het huidige politieke klimaat niet als iets moois gezien. Of zoals Trumps voormalige rechterhand, Elon Musk, zei: de fundamentele zwakte van de westerse beschaving is empathie. âToen ik dĂĄt las moest ik wel even slikken.â INTERVIEW AMERIKA EN WIJ, Melanie During | paleontoloog: "Ik maak me zorgen over de lieve, vriendelijke Amerikanen". NRC, 1 augustus 2025
Elon Musk leaves following a luncheon with members of the Senate Republican Conference on Capitol Hill on March 5, 2025.
âThe fundamental weakness of Western civilization is empathy, the empathy exploit,â Musk said. âThere itâs theyâre exploiting a bug in Western civilization, which is the empathy response.â
Signum Quartett met het Sherzo van de Zuid-Afrikaan Priaulx Rainier.
Americans are still in the dark about the scope and scale of what Elon Musk is doing with DOGE, the Department of Government Efficiency, which is working to drastically shrink the size of government by aiming to cut $1 trillion or more in government spending.
But thereâs some insight into whatâs driving Musk â namely, an effort to combat what he referred to as âcivilizational suicidal empathy.â
During a three-hour interview with the podcaster Joe Rogan released February 28, Musk talked about his deeply held belief in the conspiracy theory that Democrats are working to import as many undocumented immigrants as possible so that they can take over the US government forever.
âIf they had another four years, they would legalize enough illegals in the swing states to make the swing states not swing states,â Musk told Rogan. âThey would just, they would be blue states. Then they would ⊠win the presidential; theyâd win the House, the Senate and the presidency.â
But what came next in the conversation may shine more of a light on what motivates Musk to cut down the size of government, and it melds with his takeover, purchase and founding of companies in the private sector. Itâs the belief that empathy for individuals is costly to the collective.Musk pointed to Californiaâs move to provide medical insurance even to undocumented people who qualify for its low-income Medi-Cal program.
âWeâve got civilizational suicidal empathy going on,â Musk said, borrowing the term from Gad Saad, a Canadian scholar who is also a frequent Rogan host.
While Musk said he believes in empathy and that âyou should care about other people,â he also thinks itâs destroying society.
âThe fundamental weakness of Western civilization is empathy, the empathy exploit,â Musk said. âThere itâs theyâre exploiting a bug in Western civilization, which is the empathy response.â
Empathy, he said, has been âweaponized.â
Itâs an important thing to remember as Musk turns his crusade toward the US government. While President Donald Trump has said cuts will not touch safety net programs such as Social Security, Medicare and Medicaid, except to root out fraud, Musk made clear during the interview that he believes that the concept of Social Security is a âPonzi scheme.â [2]
Muskâs lack of empathy is a theme in the recent biography for which the writer Walter Isaacson was given access to the billionaire throughout his takeover of Twitter.
And Muskâs disregard for individuals employed at his companies is also a throughline in the book, including on production lines at Tesla and at SpaceX, where he is described as quick to fire people.
At each of those companies, Musk expressed a desire to save humanity: with electric cars in the case of Tesla; by making humanity interplanetary in the case of SpaceX; and by sticking up for the First Amendment in the case of Twitter.
âHe likes this notion of helping humanity,â Isaacson told CNNâs Christiane Amanpour in 2023. âIn fact, he has more empathy for humanity in general than he often has for the 20 people around him.
Musk still has that view of himself as a superhero taking risks; he repeatedly told Rogan about his fear of being killed. Now, instead of saving humanity, he believes he is saving the US government by cutting billions of dollars in spending, even if it impacts many Americansâ daily lives â by costing them their jobs or by curtailing government services â in the process.
____________________ [1]Â Een knop op het dashboard, waar ze via een kier in het raam bij kon komen. [2]Â Een piramidespel, een vorm van beleggingsfraude waarbij de opbrengsten voor vroege investeerders worden betaald uit geld dat van latere investeerders is afgenomen, in plaats van uit legitieme winsten. Het is een misleidende operatie waarbij de “investeringen” niet echt winst opleveren en het systeem afhankelijk is van een constante toestroom van nieuwe investeerders om de illusie van succes in stand te houden.
Palestijns-Amerikaans historicus zegt lessen op Columbia University af na âcapitulatieâ aan Trump NRC, 1 augustus 2025
De prominente Palestijns-Amerikaanse historicus Rashid Khalidi heeft een collegereeks aan Columbia University afgezegd, nadat die universiteit een week geleden schikte met de Trump-regering. Dat schrijft de emeritus hoogleraar vrijdag in een open brief in The Guardian.
Het Witte Huis dreigt Columbia en andere universiteiten al maanden met het stopzetten van federale subsidies. Donald Trump zegt dat Columbia niet genoeg doet om antisemitisme op de campus tegen te gaan, waarop de president de aanval op de universiteit opende. Vorige week schikte Columbia met de Trump-regering en betaalde ze een boete van 200 miljoen dollar (ongeveer 173 miljoen euro), om weer aanspraak te kunnen maken op 400 miljoen dollar (zoân 346 miljoen euro) aan subsidies.
Het akkoord met Columbia University is vooral een overwinning voor de regering-Trump Het bestuur van Columbia University in New York werd het eens met de regering Trump, de universiteit krijgt haar subsidies terug. Hoogleraar Khalidi ging vorig jaar met pensioen, maar zou in de herfst als bijzonder hoogleraar nog een vak gaan geven over de geschiedenis van het Midden-Oosten. Hij schrijft dat niet te kunnen doen âonder de voorwaarden die Columbia heeft geaccepteerd door te capituleren aan de Trump-regeringâ.
âVeranderd in een anti-universiteitâ
Khalidi hekelt met name de definitie van antisemitisme, die Columbia overneemt. In die definitie, van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA), wordt kritiek op IsraĂ«l gelijkgesteld aan antisemitisme, stelt Khalidi. De IHRA stelt dat kritiek op IsraĂ«l, net als kritiek op andere landen, niet per se antisemitisch is. Wel bestempelt het kritiek op het bestaansrecht van de staat IsraĂ«l als antisemitisch, of bijvoorbeeld het land een âracistisch projectâ noemen. Die definitie maakt het volgens Khalidi onmogelijk om eerlijk les te geven over de genocide die IsraĂ«l pleegt in Gaza.
Khalidi hekelt daarnaast de trainingen die medewerkers moeten volgen, waarbij kritiek op zionisme gelijk zou worden gesteld aan antisemitisme. âColumbiaâs capitulatieâ heeft de universiteit veranderd in een âanti-universiteit, een plek van angst en walging, waar faculteiten en studenten van hogerhand verteld wordt wat ze mogen zeggen en docerenâ, besluit Khalidi zijn brief.
INTERVIEW oktober 2024
âEr is in deze oorlog te weinig aandacht voor de geschiedenisâ
Rashid Khalidi | Historicus Ook nu de oorlog zich uitbreidt naar Libanon, constateert de Palestijns-Amerikaanse historicus Rashid Khalidi, is sprake van âblindheidâ voor alles wat voorafging aan de aanval van Hamas op het zuiden van IsraĂ«l op 7 oktober 2023. âDe oorlog is een reddingsboei geweest voor Netanyahu.â Auteur:âšLucia Admiraal NRC, âš4 oktober 2024
Hij is een van de bekendste historici van Palestina: Rashid Khalidi (1948). Deze zomer ging hij met emeritaat als hoogleraar moderne Arabische studies aan de Columbia Universiteit in New York, al blijft hij dit semester gewoon lesgeven. Eerder schreef hij onder meer een standaardwerk over de Palestijnse nationale identiteit en Brokers of Deceit, (Makelaars in bedrog) over het Amerikaanse buitenlandbeleid in het Midden-Oosten. In De honderdjarige oorlog tegen Palestina. Een geschiedenis van kolonialisme en verzet, dat in 2023 in Nederlandse vertaling verscheen, verweeft hij de geschiedenis van Palestina met die van zijn eigen prominente Palestijnse familie. Het boek opent met een kritische brief uit 1899 van zijn verre oom Yusuf Diya al-Khalidi aan Theodor Herzl, de âaartsvaderâ van het politieke zionisme.
Behalve historicus is Rashid Khalidi ook ooggetuige. Hij werd geboren in de VS in 1948, na het begin van de Nakba of âcatastrofeâ, toen circa 750.000 Palestijnen werden verdreven uit het deel van Palestina dat IsraĂ«l werd. Zijn vader werkte voor de Verenigde Naties als rapporteur van Midden-Oosten gerelateerde zaken in de Veiligheidsraad, en tijdens de oorlog van 1967 hielp hij hem met het doornemen van de media.
Later woonde Khalidi met zijn gezin in Beiroet tijdens de Libanese burgeroorlog (1975-1990) en de IsraĂ«lische invasie van Libanon (1982), gericht tegen de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO). Hij doceerde aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet en was een bekende commentator. In de periode 1991-1993, inmiddels werkend als onderzoeker in Jeruzalem, was hij adviseur voor de Palestijnse delegatie bij de Arabisch-IsraĂ«lische vredesbesprekingen in Madrid en Washington. Vanuit zijn kantoor op de Columbia Universiteit zegt Khalidi via een videoverbinding dat hij âheel bezorgdâ is over de huidige situatie in Gaza en Libanon: âIk vrees dat we ons richting een veel grotere oorlog bewegen.â Bovendien woont een deel van zijn familie daar, al zijn enkelen van hen eerder dit jaar vanuit Gaza naar Egypte gevlucht. Khalidi is ondanks zijn emeritaat nog vrijwel dagelijks op de universiteit, en geeft lezingen en commentaar in de media. Consequent benadrukt hij daarin de historische wortels van de Gaza-oorlog. âHelaas besteden politieke besluitvormers en commentatoren in de mainstream media heel weinig aandacht aan de geschiedenis.â Ook nu de oorlog zich uitbreidt naar Libanon, constateert hij, is er sprake van âblindheidâ voor alles wat voorafging aan de aanval van Hamas op het zuiden van IsraĂ«l op 7 oktober 2023. âZij bespreken wat er in Libanon gebeurt alsof er sinds een jaar een conflict is tussen Hezbollah en IsraĂ«l, wat natuurlijk volkomen onjuist is.â Het nu bijna verstreken jaar sinds het begin van de oorlog in Gaza ziet hij dan ook als de meest recente fase in een langdurige oorlog.
Ook op dit moment zijn de VS geen neutrale bemiddelaar, maar een partij
De âhonderdjarige oorlogâ begint in 1917, als de Britse regering steun uitspreekt voor de vestiging van een nationaal tehuis in Palestina voor het Joodse volk. Waarom is dit het startpunt van uw boek?
âCentrale elementen uit de strijd waren ook daarvoor al aanwezig. Het zionisme werd als politieke beweging opgericht in 1897 in Bazel. De Palestijnen schreven al over deze kwestie vóór de Eerste Wereldoorlog, en ook het verzet was er al. Wat 1917 bepalend maakt, is dat de toenmalige grootste wereldmacht besloot het zionistische project in Palestina te steunen in de oprichting van wat uiteindelijk de staat IsraĂ«l zou worden. Het centrale betoog van mijn boek is dat er niet simpelweg een strijd is tussen Palestijns nationalisme en zionisme. Het is een strijd tussen het zionistische project en later IsraĂ«l, steevast gesteund door de machtigste naties ter wereld â Groot-BrittanniĂ« en later vooral de Verenigde Staten â en het Palestijnse volk. Ook op dit moment zijn de VS geen neutrale bemiddelaar, maar een partij. Ze zijn vandaag in oorlog met de Palestijnen in Gaza en vandaag of morgen met de Libanezen.â
Uw boek is verdeeld in zes âoorlogsverklaringenâ aan de Palestijnen tussen 1917 en 2017. Welke plaats heeft de huidige oorlog, als u het boek zou doortrekken tot het heden?
âHet is moeilijk te bepalen welke kant het opgaat, want een oorlogssituatie is altijd in beweging. De achtergrond die ik in mijn boek geef, is essentieel om te begrijpen wat er sinds 7 oktober vorig jaar is gebeurd. De verschillende oorlogen tegen Gaza en de niet aflatende druk die IsraĂ«l op de Palestijnen heeft uitgeoefend, moesten vroeg of laat wel tot een explosie leiden. Ik had alleen nooit kunnen voorspellen dat het de explosie zou zijn die we zagen op 7 oktober. En dat de IsraĂ«lische reactie zo woest en meedogenloos zou zijn.â
Het benoemen van die historische achtergrond riep na de aanval door Hamas in het zuiden van Israël op 7 oktober vaak hevige reacties op.
âDaar is een Arabisch woord voor, tajhil: mensen onwetend maken. Het getuigt van blindheid om de nadruk te leggen op de gruweldaad van 7 oktober, maar niet op alles wat daaraan voorafging en wat daar zogenaamd door wordt gerechtvaardigd. Die tendens wordt nog versterkt door de systematische weigering van IsraĂ«l om journalisten toe te laten tot de Gazastrook. IsraĂ«l kan alleen wegkomen met wat het doet in Gaza, als het kan voorkomen dat mensen nadenken over alles wat aan 7 oktober voorafging en wat erop volgde.â
Welke verschuivingen hebben zich voorgedaan sinds 7 oktober vorig jaar?
âDie dag was een van de grootste nederlagen uit de IsraĂ«lische militaire geschiedenis. De IsraĂ«lische burgerbevolking is het zwaarst getroffen sinds de oorlog van 1948, toen het 6.000 mensen verloor, het merendeel soldaten. Op 7 oktober was daarentegen het merendeel burger. De schok en het trauma zijn dus heel begrijpelijk. Maar een misdaad rechtvaardigt niet de veel grotere misdaad, het doden van ruim 40.000 Palestijnen en de volledige vernietiging van de infrastructuur van Gaza, wat genocidaal en opzettelijk is. Er is geen enkele militaire rechtvaardiging voor. âDoor 7 oktober is de IsraĂ«lische publieke opinie aanzienlijk verhard en is een regering versterkt die daarvoor erg wankel was. De oorlog is een reddingsboei geweest voor Netanyahu en zijn coalitie â die gedijen op conflict â omdat de IsraĂ«lische publieke opinie zo getraumatiseerd en geschokt was. Het stelt hen in staat om IsraĂ«l uit te breiden naar het hele voormalige mandaatgebied Palestina [inclusief Gaza en de Westelijke Jordaanoever, red.], naar een Groter IsraĂ«l. Dat was overigens het doel van de meeste IsraĂ«lische regeringen in de geschiedenis.â
In Israël zijn wekelijks protesten tegen de regering en voor de gijzelaars, maar is nauwelijks publieke verontwaardiging over de massaslachting in Gaza. Hoe verklaart u dat?
âHet trauma van 7 oktober heeft elk vermogen om het lijden van de ander te erkennen weggevaagd. Ik heb IsraĂ«lische vrienden en ik weet dat de dood van 800 burgers, en honderden soldaten en veiligheidspersoneel, een enorme impact heeft gehad op de gehele IsraĂ«lische samenleving. Maar ze zien alleen hun eigen pijn. Dat is niet nieuw: IsraĂ«liĂ«rs hebben jarenlang hun ogen en geest gesloten voor het lijden en het geweld dat hun bezetting heeft opgelegd en voor de langdurige gevolgen van de oorlog van 1948: de onteigening van land, de verdrijving van 750.000 Palestijnen en de weigering om hen te laten terugkeren.â
CV De Palestijns-Amerikaanse historicus Rashid Khalidi (1948) is emeritus professor Arabische studies aan de Columbia Universiteit in New York. In 2023 verscheen de Nederlandse vertaling van zijn boek De honderdjarige oorlog tegen Palestina. Een geschiedenis van kolonialisme en verzet. Hij is getrouwd en heeft drie kinderen, en woont in New York.
Khalidi bestudeert de geschiedenis van Palestina door de lens van settler-colonialism of vestigingskolonialisme. Hij spreekt over een âvoortdurende Nakbaâ: een langdurig proces van etnische zuivering van de Palestijnen waar ook de vernietiging van Gaza en de sluipende annexatie van de Westelijke Jordaanoever deel van zijn. Het zionisme ziet hij als zowel een koloniale als een nationale beweging, âin een Bijbels jasjeâ. De koloniale geschiedenis van het conflict is onderbelicht, betoogt hij, en dat terwijl de zionistische beweging zichzelf tot aan de Tweede Wereldoorlog expliciet in koloniale termen omschreef. In plaats daarvan domineert volgens Khalidi nog steeds het beeld van het IsraĂ«lisch-Palestijns âconflictâ als een nationale strijd tussen twee volken, terwijl ongelijkheid centraal zou moeten staan in zowel het begrip van de geschiedenis, als de âoplossingâ. In het mondiale Zuiden is dat besef er wel, maar het Westen heeft volgens Khalidi ânog steeds oogkleppen opâ.
Na 1948, schrijft u in uw boek, âwaren de Palestijnen vrijwel onzichtbaar, kwamen ze nauwelijks aan bod in de westerse media en mochten ze zich zelden internationaal vertegenwoordigenâ. Hoe is de situatie nu?
Het afgelopen jaar zijn archieven en erfgoed in Gaza op grote schaal vernietigd. Hoe kijkt u daar als historicus naar?
âHet is onderdeel van elk koloniaal project om niet alleen de bevolking, maar ook dorpen, plaatsnamen, herinneringen, cultureel erfgoed, bibliotheken en archieven te vervangen. Groot-BrittanniĂ« deed het in Ierland, Frankrijk in Algerije, en IsraĂ«l heeft dat systematisch gedaan in Palestina. De bibliotheken van individuen in Haifa, Jaffa en West-Jeruzalem werden in 1948 in beslag genomen en opgeslagen in de IsraĂ«lische Nationale Bibliotheek. De Vereniging voor Arabische Studies in Jeruzalem onderging hetzelfde lot, zo ook het PLO Onderzoekscentrum in Beirut in 1982. Dit proces is nog steeds gaande in Gaza, met de moord op rectoren van universiteiten, tientallen decanen, en meer dan honderd gedode universiteitsmedewerkers.â
Israël zegt het doel te hebben om Hamas te vernietigen in Gaza. De Palestijnse Autoriteit op de Westelijke Jordaanoever wordt door veel Palestijnen gezien als een verlengstuk van de Israëlische bezetting. Wie zouden een toekomstig Palestijns leiderschap kunnen vormen?
âHamas vernietigen is een illusie omdat het naast een onconventionele militaire macht ook een ideologie is en een sociale organisatie. De Palestijnse Autoriteit is een niet-representatieve en zeer verafschuwde groep die aan de macht wordt gehouden door IsraĂ«l, de VS en de Europeanen. Een alternatief Palestijns leiderschap moet democratisch door de Palestijnen worden gekozen. En dat vereist dat de Palestijnen zich bevrijden van vele lasten, waaronder externe interventie en interne verdeeldheid.â
Jordanië en Egypte hebben een vredesverdrag met Israël en ontvangen royale militaire steun uit de VS. De Saoediërs leken net voor oktober vorig jaar op het punt een akkoord met Israël en de VS te sluiten.
âSaoedi-ArabiĂ« heeft een grote verschuiving doorgemaakt door deze oorlog en dat akkoord is voorlopig van de baan. Egypte is woedend over IsraĂ«ls overname van de Rafah-grensovergang tussen Gaza en Egypte. Ondertussen heeft de publieke opinie in Egypte, JordaniĂ« en de rest van het Midden-Oosten door Gaza een kookpunt bereikt.â
Tijdens de Libanese burgeroorlog en de Israëlische invasie van Libanon in 1982 woonde u met uw gezin in Beiroet. Hoe kijkt u naar de huidige oorlog in Libanon?
âIk vrees dat de oorlog, naast in Gaza, ook grote verwoesting zal aanrichten in Libanon, en in mindere mate in IsraĂ«l. Het lijkt erop dat IsraĂ«l wil escaleren. Het weigert een akkoord voor een staakt-het-vuren of een terugtrekking uit Gaza, wat de vrijlating van de gijzelaars mogelijk had gemaakt en het conflict had beĂ«indigd met de Houthiâs en met Hezbollah, die altijd hebben gezegd dat ze dan zouden stoppen met hun aanvallen.
Ik denk dat het nog steeds de bedoeling is om Gaza onleefbaar te maken
Kunnen er lessen getrokken worden uit de invasie van 1982?
âIn beschrijvingen in Amerikaanse media van Hezbollah-commandant Ibrahim Aqil, die recent door IsraĂ«l werd gedood in Libanon, wordt hij verantwoordelijk gehouden voor bomaanslagen op een Amerikaanse marinierskazerne en de Amerikaanse ambassade in Libanon. Ik weet niet of hij er daadwerkelijk bij betrokken was. Het punt is: als je terugkijkt op die tragische gebeurtenissen, dan is er een geschiedenis. Want waarĂłm werden de Amerikaanse ambassade en de kazerne gebombardeerd? Omdat de Verenigde Staten deelnamen aan IsraĂ«ls oorlog tegen Libanon en de Palestijnse bevrijdingsorganisatie, en hun enorme macht inzetten voor een invasie van Libanon, waarbij 19.000 Libanezen en Palestijnen zijn gedood. Dat wordt nooit vermeld door Amerikaanse politici, diplomaten of woordvoerders van de regering. Amerikaanse vrienden en collegaâs van mij aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet zijn toentertijd vermoord [door militante groepen, red.], als deel van de aanvallen op de Amerikaanse belangen in Libanon. Het is dus niet alsof ik blij ben dat dit is gebeurd. Maar ik zeg wel dat er een oorzaak en een gevolg is.â
Wat denkt u dat Israël in Gaza van plan is?
âEr zijn concurrerende visies in het IsraĂ«lische veiligheidsapparaat en de IsraĂ«lische regering. Op dit moment wordt er een plan overwogen om het noorden van Gaza militair te bezetten en de bevolking daar te dwingen te vertrekken of te verhongeren. IsraĂ«l slaagde er tijdens de eerste weken van de oorlog niet in om de bevolking uit Gaza te verdrijven, omdat de Arabische landen niet wilden meewerken. Het zal voor altijd een schandvlek zijn voor de VS dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, zichzelf en de Amerikaanse regering leende voor dit project van etnische zuivering. IsraĂ«l heeft toen gefaald, maar ik denk dat het nog steeds de bedoeling is om Gaza onleefbaar te maken.â
Hoe was het voor u om het afgelopen jaar aan een Amerikaanse academische instelling te werken in de context van de Gaza-oorlog en de studentenprotesten?
âAan de ene kant was het heel bemoedigend, omdat een overweldigende meerderheid van de studenten tegen deze oorlog is. Ze begrijpen dat die onmogelijk zou zijn zonder de steun van de Amerikaanse regering. Hun morele drijfveer heeft een rimpeleffect gehad in het hele land en in de rest van de wereld. Maar het heeft de oorlog helaas niet gestopt. Daar was politieke wil voor nodig geweest in het Witte Huis, en die is er niet. Aan de andere kant heeft het bestuur van de Columbia Universiteit gehandeld zoals de meeste Amerikaanse universiteiten: door niet te willen begrijpen dat academische vrijheid de meest gekoesterde waarde is.â
PRESENTATION By Efi Michalarou*) EXODUS at Gagosian at Marciano Art Foundation in Los Angeles
The language of material plays an essential role in the work of Anselm Kiefer, most of whose pictures have a geological sedimentary texture. For the past forty years, his work has been developing in a process of accumulation, mingling and reworking of themes, motifs and constellations which recur and overlap repeatedly in diverse media. Highly symbolic connections emerge from lead, concrete, dried plants, glass, barbed wire and other heterogeneous materials.
NB Klik rechtsboven op afbeeldingen om te vergroten.
Born at the close of World War II, Anselm Kiefer reflects on and critiques the myths and chauvinism that propelled the German Third Reich to power. With Wagnerian scale and ambition, his paintings depict the ambivalence of his generation toward the grandiose impulse of German nationalism and its impact on history. Balancing the dual purposes of powerful imagery and critical analysis, Kieferâs work is considered part of the neo-expressionist return to representation and personal reflection that came to define the 1980s. New large-scale paintings of Anselm Kiefer are on show in his exhibition âExodusâ in New York and Los Angeles. The large-scale paintings employ a wide range of materials including paint, terra-cotta, fabric, rope, wire, found objects, sediment of electrolysis, and metalâincluding copper and gold leaf. Mixing the abject and the exalted, these works are imbued with gesture, a sense of metamorphosis, and alchemical symbolism. Kieferâs syncretic approach to materials extends to his understanding of history, literature, and mythology as forces that inform the present. In this new body of work, he incorporates inscriptions in Hebrew from the book of Exodus, with thematic references to its narrative blended with a diversity of other sources. Full of symbolic thresholds between peoples, places, and times, the paintings are metaphysical allegories that meditate on loss and deliverance, dispossession and homecoming. The exhibition in New York features paintings of monumental buildings and ruins.
Anselm Kiefer, Nehebkau, 2021. Emulsion, oil, acrylic, shellac, fabric, metal, terracotta, and chalk on canvas, 380 Ă 380 cm.
Their architectural symbolism is permeated with themes found in Exodus and developed by writers who have long inspired Kiefer, including Paul Celan and E.T.A. Hoffmann.
ANSELM KIEFER, Danaë, 2023 Emulsion, oil, acrylic, shellac, and gold leaf on canvas, 280 x 380 cm
New York Art
âDanaĂ«â (2016â21) anchors the installation, fusing a representation of the vast interior of Tempelhof Airport in Berlin with the ancient Greek myth of Zeus transfigured into a shower of gold, leading to the prominent use of gold leaf in the painting. The storied site was built in an area belonging to the Knights Templar in the Middle Ages, opened as an airport complex in 1923, was developed extensively under the Third Reich, and played a critical role in the Berlin Airlift during the Cold War. Significantly, the decommissioned facility was recently used to provide temporary shelter for refugees, connecting it to the themes of Exodus. Other buildings represented in the paintings include Montecassino Abbey in Italy; Albert Speerâs Zeppelin Grandstand in Nuremberg, Germany; and Louis Kahnâs Indian Institute of Management building in Ahmedabad âall historically and culturally resonant structures.
Anselm Kiefer, FĂŒr E. T. A. Hoffman, 2015-2024, âUnd er hexte eine Schlange aus dem Wasserâ, 2016. ANSELM KIEFER FĂŒr E.T.A. Hoffmann, 2015-2024 Emulsion, oil, acrylic, shellac, gold leaf, clay, terracotta and charcoal on canvas (280 x 380 cm)ANSELM KIEFER, Hoffmann von Fallersleben – Helgoland, 1978 Olieverf op doek, 170 Ă 190 cm (also Artist book in an edition of 500 copies).
In paintings such as âFĂŒr E.T.A. HOFFMANNâ (2021), empty clothing attached to the surfaces stand in for human figures. Another group of paintings combines landscape elements with improvised vehiclesâgrocery carts, luggage dollies, and bicyclesâthat function as means of transport between realms. Laden with bundles, these objects recall their contemporary use by those who are displaced from home or seeking one, or by immigrants arriving in a new land, fleeing from war, oppression, and natural disasters. In the works on view in Los Angeles, Kiefer further elaborates themes of loss, history, and redemption. âExodusâ (2012â21) is demarcated between the lower register with a landscape of paint and straw affixed to the canvas, and a dynamic composition above that whirls in concentric circles, centering on clusters of forms that envelop a bicycle. The link between the terrestrial and the celestial carries through in the ladder between the two spheres in âEn Sofâ (2020â22), and the emanation of âWolkensĂ€ule (Column of Clouds)â (2009â21).
Anselm Kiefer, Thou didst blow with thy wind, the sea covered them: they sank as lead, 2020 Emulsion, oil, acrylic, shellac, gold leaf, metal, and straw on canvas, 8.4 Ă 9.5 m.
âAnd with the blast of thy nostrils the waters were gathered together, the floods stood upright as a heapâ (Exodus 15:8).
A suspended sculpture of a modern naval vessel stands in for the destruction of the pharaohâs military in the narrative of the parting of the Red Sea found in Exodus, as recounted in the title of âAnd with the blast of thy nostrils the waters were gathered together, the floods stood upright as a heapâ (2020). Another pair of paintings on view feature grounds of gold leaf, over which a cascade of mangled shopping carts and straw mats is suspended. In one, artistâs palettes and brushes are intermixed, conveying the symbolic weight and materiality that are central to Kieferâs art making, as well as the transcendence of creative work and its ability to traverse between the earthly and the divine. These themes are shared by âPhoenixâ (2018â19), a large sculpture of a winged palette composed of stainless steel and lead.
Anselm Kiefer, Phoenix, 1981. oil on canvas, 168.9 x 189.2 cm.Anselm Kiefer, Parabole, 2019â22, Emulsion, oil, acrylic, shellac, gold leaf, sediment of electrolysis, resin, and satellite dish on canvas, 27 feet 6 Ÿ Ă 25 feet (8.4 Ă 7.6 m),
In Exodus at Gagosian at Marciano Art Foundation in Los Angeles, Kiefer rewrites memory by âcross-mappingâ collective histories layered with literary strata from Paul Celan to E. T. A. Hoffmann. While Exodus recalls the story of the Israelites departure from Egypt in the Old Testament, works in the exhibition are bloodstained from human genocide. Kieferâs ability to obscure such gravity with a promise of divine or cosmological intervention pronounces a powerful bifurcation between eschatology and genesis, and between the experience of void and weight. As he states in his lectures delivered at the CollĂšge de France, âan empty space always implies the opposite.â
How do we remember, and what do we remember? How does the mind render our historical memory into new conceptions of reality? With an acute profundity and a physical scale overwhelmingly large, Anselm Kieferâs labyrinthine paintings of remembrance bear a psychological weight while revealing a human ontological wound so resonant that even the most conversant spectator becomes disembodied by their confounding complexity. Defying conventional categorization, his paintings signal a new form of architecture or spatial structure, almost like an architecture of memory. Melissa Bianca Amore
Anselm Kiefer, En Sof, 2020â22, Emulsion, oil, acrylic, shellac, gold leaf, sediment of electrolysis, metal, and wood on canvas, 8.4 Ă 7.6 m
âMelissa Bianca Amore: In Exodus, two divergent works entitled En Sof (2020â22) and Enterdung Sonderaktion âExhuming Special Action 1005â) (2021â22) frame the use of dialectical combinations prevalent throughout your practice between divinity and human annihilation, and between void and weight. The symbol of Jacobâs Ladder ascending to a spiritual passage in En Sof (Hebrew for âinfinityâ) references transitional states of cyclicality, cosmology, and motion, while the bone crusher in Enterdung Sonderaktion (Exhuming Special Action 1005) recounts the bloodstained Holocaust and the Nazi special operation formed to obliterate evidence of the genocide. Are these opposing temporal states or psychological borders suggestive of your belief that time or consciousness is coexisting?
âAnselm Kiefer: I thought I knew everything about the Holocaust, but then I read Andrej Angrickâs two-volume book, âAktion 1005â (2018). It describes how the Nazis tried to exhume the bodies and crush bones into dust to hide traces of the genocide; this was the climax of the atrocity. Parents witnessed their babies being exhumed. It was the most horrible thing. There is no forgiveness. The Germans covered up a lot of evidence. Exodus is not only about the Holocaust; itâs also about borders and the idea that borders are illusions. They are mobile, not a reality. We try to have borders even in the sky, as we organize it with constellations. So itâs not only about the exodus of the Jews escaping from Egypt but the general idea of redemption and the migration of people. Itâs also a personal exodus of getting out of yourself. I exist in all time. We have our human time, between seventy and one hundred years, and we have geologic and cosmic time. Iâm in all three; I cannot separate one from the other. Iâm part of the rocks and part of this movement; Iâm inside the stones and part of the erosion.
Amselm Kiefer, Enterdung-Sonderaktion, 22-04-2023 Emulsion, oil, acrylic, shellac, gold leaf, descent of electrolysis, metal, fabric, wood, clay, and charcoal on canvas. 840 x 570 cm
MBA: In an interview with Klaus Dermutz in which you discuss how you reveal the spirit hidden in stones, you say: âI make matter secretive again by exposing it.â This is an interesting parallel to the belief that humans are embedded in rocks. Itâs also synonymous with the term âHylozoism,â a philosophical theory that all matter is in some sense alive. AK: Yes, rocks are conscious. We are not the only ones with consciousness. Iâm not a Platonist. Plato proposed that ideas are imprinted in the objects, and I believe that objects and materials already have a spirit inside of themselves, and the artist has to discover it, uncover it. Thatâs our work. Some materials have more of a spirit for meâfor example, lead or straw. MBA: You employ another kind of spiritualization and alchemical extraction to produce the materials you use. For example, in the two works discussed, an opal green emulsion creates such an intense force that it alludes to a cosmological or divine intervention. AK: Yes, itâs an alchemical process and extraction of the spiritual. You canât find that color in paint, so there is no other way to create it besides collecting the sediments from electrolysis. Itâs the positive and negative ions reacting with copper and salt or one metal on the other. The sediments gather at the bottom of a bath, and itâs a kind of spiritualization. MBA: Enterdung Sonderaktion (âExhuming Special Action 1005â) reveals a double meaning in the possibility of history being obliterated by concealing truth. It challenges the authenticity of knowledge distribution while disclosing how authorship is often controlled. The Hebrew inscription for âuncoverâ here is also allusive. It aligns with the central question in your practice of personal and historical memory. AK: In Jewish belief, the letters of the Hebrew alphabet are holy. Regardless of how one arranges them, they have meaning, even when they are placed together randomly. There is also the notion of the lost letter, which, if found, could change the world and redeem it. You study history through various sources, though history is impregnated in the earth. History doesnât exist as a fait accompli; itâs not fact. Each culture creates its own history. For example, after the Russian Revolution, the Soviets eliminated people from history. Leon Trotsky was removed from photographs because for them he shouldnât exist anymore. History is not stable. For me, as an artist, I create my own history.
Amselm Kiefer, FĂŒr Paul Celan âSchreib eine Locke ins spĂ€te Gesicht mirâ
MBA: Yes, and you reorient the linearity of historical memory. You also redefine the term mimesis by implementing a system of âcross-mappingâ collective histories with literary strata. For example, in your work FĂŒr Paul Celan (For Paul Celan) (2021), an intertextual relationship is formed between architecture and language with Louis Kahnâs Indian Institute of Management building in Ahmedabad and Paul Celanâs poetic verse âschreib eine Locke ins spĂ€te Gesicht mirâ (âwrite a curl into my late faceâ). Your idea âthat the truth lies in the differenceâ is significant here. AK: Mimesis is an old term, and for me it doesnât exist. History is agile; itâs a sculptural material. Cross- mapping is when you have different information like synapses that you connect. When you combine different things together like an idea with another concept, you cross-map. One sentence or fact is never alone; itâs always in contact with a lot of other synapses. My brain is always making associations to something else; I cannot stop this, for example, the connection between Kahnâs building and Celanâs poem. Celanâs poetry is about transition, the movement. To âwrite a curl into my late faceâ is about the passing of time, growing into an older face; itâs moving toward the end. Itâs like fragmenting a face and taking a curl and placing it in the face of another time. Itâs about sliding time; you donât have something to hold on to. Itâs a wonderful phrase in German. And with this sentence I dissolve the solid Kahn construction. We think itâs solid and stable, compact and unmovable, but itâs not. I like that about Kahnâs buildings; they appear to be so solid, yet they are pierced. And Celanâs curl fragments the building. By placing this sentence over it, the sentence moves the bricks in the building, and I begin to see the ruins. They would be nice ruins because theyâre all bricks. When I was a boy, I played with bricks from the debris of the bombs. I constructed things with these bricks. So I donât look at them as being damaged but rather as the starting point. Itâs not the end; itâs the beginning. The bricks still hold the buildingâs memory, though itâs a transition. MBA: Your examinations into transitional states, cyclicality, tunnels, and bridges are cited throughout your practice, including your monumental estate in Barjac, France. What is the connection between a transitional psychological state and the physical passage? AK: The tunnels in Barjac illustrate that the concept is the only thing that remains. Itâs like the book The Underground Railroad by Colson Whitehead, which is part real and part imaginary. First, you think itâs a real tunnel; then it becomes a spiritual tunnel. It takes you from one place to the other. MBA: Is this concept similar to your discussion of Claude Monetâs haystacks as about the space in- between? AK: Yes, Monetâs haystacks are also about time and intervals. The seeing happens between the haystacks, as Monet paints different times throughout the day and combines these moments. Itâs not one definitive painting; rather, itâs about the transition. The main thing happens between the painting as it moves from one state to the other. MBA: In your lectures at the CollĂšge de France, you discuss another type of passage in relation to how the brain constructs images. Itâs a provocative insight. You say: âLightâin other words electromagnetic wavesâstrikes the retina, producing different images in us. . . . From the retina, the waves travel to the brain, and, owing to the fact that their passage from the retina to the brain remains unexplained, there is an enduring mystery about the way images are produced.â AK: Yes, thatâs fantastic. The nerve goes from the eye to the brain, and then the brain constructs the image. I think the way it constructs the image is the most mysterious thing, because we donât know where the image is coming from. There are different theories, and some philosophers say itâs all imagination, that we imagine it all, that itâs not real. MBA: This analogy of a mysterious passage creating an image brings me to the use of photography in your practice. You often layer a photograph as a material similar to how you layer language or architecture. AK: Yes, and the difference between photography and a painting is that a photograph takes a moment, nothing else. And a painting spans one year to three hundred years, because what you see with your eyes is something complete; it has a past and a future. When I use photography in my books, for example, I change the character of the photograph. Itâs not of the moment; you have to look through hundreds of pages as a continuum, and this also plays with time. MBA: You have said that the poem is the only real thing that exists for you. This concept reaches far beyond the corporeal world, yet segments us right back into it. Itâs a nice tension. In your lectures at the CollĂšge de France you say: âOnly poems are real, because in the end poetry for me is the only possible reality, everything else is pure illusion.â This statement also reinforces your mistrust in science to reveal the truth in reality. AK: Yes, theories in science, and in particular string theory which tries to explain the world, are contradictory. They are not perfect, because in twenty years another theory is developed, which changes the way we understand reality. We donât know why we are here and where we came from. When I look at the machine, I think itâs an illusion. But the poem you cannot change; itâs impossible. When I read a poem, itâs so precise; itâs so real. The poem for me is like a buoy in the sea where I can hold myself up.
*) Melissa Bianca Amore, philosopher, critic, and curator based in Paris and New York City, BOMB Magazine,
Bovenaan: De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer. Foto Waltraud Forelli.
NB Klik rechtsboven op afbeeldingen om te vergroten.
Walter von der Vogelweide (detail), 2013 Waterverf op papier, 63 x 50,7 cm
Garlands (detail), 2016 Waterverf en houtskool op gips en karton, 86 x 63 cm
Pour Jean-Noel – Extases feminines (detail), 2014 Waterverf op papier, 114 x 50 cm
(de drie schutbladen voor)
NRC interview van 8 maarte 2025, waar het allemaal mee begon:
Kiefer werd in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw beroemd met schilderijen waarin hij het Duitse verleden onder de loep neemt. Er ontstonden doeken die refereren aan het nationaalsocialisme, over het âniet-wetenâ, maar ook aan sagen uit de Germaanse mythologie. Kiefer beeldde niets letterlijk af, maar gebruikte symbolen die nieuw waren voor die tijd. Een zwaard, een zolder, een landschap, een bloem â alles zit vol tragische dreiging.
In 1990 verhuisde hij naar Zuid-Frankrijk, een zijdefabriek in Barjac, waar hij dat Duitse verleden allengs losliet. In plaats daarvan worden de kosmos, zijn sterrenstelsels, de kabbala en de eeuwige cyclus van leven en dood belangrijke themaâs.âZiet u die verhuizing als een breuk met uw werk van daarvoor?â
âWat betreft die kosmos: soms moet je als kunstenaar je kamer uit gaan, de wereld in. Vanzelfsprekend kom je dan bij de kosmos uit. Maar een breuk is er niet. Mijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog en wat zich daar aan gruwelijks heeft afgespeeld is nooit overgegaan. Ze is wel anders geworden. Alles wat ik maak is anti-oorlog.â
De titel van de twee tentoonstellingen nu â âSag mir wo die Blumen sindâ â is een anti-oorlogslied, vooral bekend geworden door de vertolking van Marlene Dietrich. Oorspronkelijk is het een OekraĂŻens lied.
âIs dat zo? Dat wist ik niet.â
U heeft die titel dus niet gekozen om een uitspraak te doen over de oorlog in OekraĂŻne?
âNee. Bij mij zit alles van binnen. Ik heb geen programma. Ik ga echt niet zitten denken: âOh, het is oorlog in OekraĂŻne, in Gaza, ik moet iets over die conflicten maken.â Zo werk ik niet.â
Uit ‘Het bos en de rivier, over Anselm Kiefer en zijn kunstâ
Passage waarin Kiefer een eredoctoraat rechten ontvangt aan de Albert-Ludwigs-UniversitÀt in Freiburg. Na de rede van de decaan van de faculteit, spreekt Kiefer zijn dankwoord uit.
“Toch had hij het er in zijn toespraak niet over hoe hij zich van zijn rechtenstudie had bevrijd, maar over hoe de dingen die hij toen, in die lokalen, had geleerd, later zijn kunst hadden beĂŻnvloed. Zijn respect voor de academische wereld leek groot. Misschien, besefte ik opeens, had hij zich hier minderwaardig gevoeld? Hij kwam tenslotte uit een afgelegen plattelandsdorp, de juridische faculteit van deze oeroude universiteit moet voor hem symbool hebben gestaan voor de grote wereld. En had hij niet gezegd dat zijn vader academische ambities had gekoesterd, zonder een formele opleiding te hebben genoten? Of beter gezegd, dat zijn moeder ambitieus was geweest in zijn plaats?
Op een groot scherm achter hem verscheen een foto van een jonge Kiefer die de Hitlergroet bracht. ‘Ik herinner me niet welke leraar me inwijdde in de politieke filosofie van Carl Schmitt,â zei hij. ‘Weliswaar met de nodige waarschuwing. Maar juist die waarschuwing voor de verboden vrucht maakte me natuurlijk alleen maar nieuwsgieriger. Zo begon mijn grondige onderzoek naar het nationaalsocialisme, wat twee jaar later resulteerde in mijn performance Besetzungen.â Carl Schmitt was een belangrijk politiek filosoof die ook de zogenoemde kroonjurist van het Derde Rijk was geweest. Besetzungen was Kiefers afstudeerproject voor de kunstacademie in Karlsruhe, waar hij ging studeren nadat hij zijn rechtenstudie had afgebroken. Op de foto’s zag je Kiefer die de Hitlergroet bracht in verschillende Europese landen die tijdens de oorlog door Duitsland waren bezet. Hij bracht de Hitlergroet in bossen, op stranden, op heuvels en vlakten. De foto’s kwamen pas in 1975 in de openbaarheid toen sommige ervan werden gepubliceerd in het Duitse kunsttijdschrift Interfunktionen. Het werd een groot schandaal. Curatoren en kunstenaars namen uitdrukkelijk afstand van het werk, adverteerders en sponsors trokken zich terug uit het tijdschrift. Kunstenaar Marcel Broodthaers, die er ook bijdragen aan leverde, zei: ‘Wie is deze nazi die denkt dat hij antifascist is?’ Dat was Kiefers eerste belangrijke kunstwerk. De samenleving waar Kiefer in 1969 deel van uitmaakte en waarin hij was opgegroeid, was niet lang daarvoor een wereldoorlog begonnen en had zes miljoen Joden uitgeroeid. Het geweld en de wandaden waar deze samenleving zich schuldig aan had gemaakt, waren onbeschrijfelijk. Maar in Kiefers jeugd sprak niemand erover. Hoewel alle families, alle buren en vrienden erdoor getekend waren, hoewel een hele generatie de meest gruwelijke en traumatische dingen had meegemaakt, sprak niemand erover. Kiefers eerste foto’s vliegen die stilte recht naar de keel. Waarom had uitgerekend hij, deze jonge oud-student rechten van het platteland, met een bril en kunstenaarsambities, het nodig gevonden om die thematiek bespreekbaar te maken? Kunst is geen liefdadigheid, de kunstenaar is niet iemand die belangeloos geschenken uitdeelt aan de maatschappij. Kunst ontstaat omwille van de kunstenaar. Kiefer moet er iets in hebben ontdekt wat hem bovenmatig interesseerde en wat misschien ook resoneerde met iets in zijn binnenste. Dat hij het uniform droeg van zijn vader, die tijdens de oorlog officier was geweest in het Duitse leger, kan geen toeval zijn geweest. Zijn vader sprak niet over de oorlog, zijn vader zweeg, en als hij er dan toch iets over moest zeggen, gebeurde dat in neutrale of vergoelijkende bewoordingen. Bovendien is het moeilijk voor te stellen dat een soldaat van het oostfront terugkeerde zonder dat zijn ziel was beschadigd. Besetzungen is met andere woorden niet alleen een afrekening met een vader, maar ook met een generatie en een natie. Maar er is meer, want deze nazi wordt altijd alleen in de natuur afgebeeld, waarmee de foto’s aan de Duitse romantiek refereren, Caspar David Friedrichs schilderijen van mensen alleen in de natuur, zwevend tussen verbondenheid en vervreemding, verlangend naar eenheid en authenticiteit, iets waar het nazisme op de een of andere manier ook mee geassocieerd werd of uit voortkwam. In Kiefers versie blijft evenwel niets meer van die hoogwaardige verbondenheid tussen mens en natuur over; daarin treedt de afstand tussen de natuur en het symbool op de voorgrond en springt het belachelijke van het uniform en de Hitlergroet in het oog.
Anderzijds schreef hij rond diezelfde tijd in zijn aantekenboekje dat hij ’s werelds beste schilder was, dus van minderwaardigheidscomplexen zal hij weinig last hebben gehad. Een antwoord zou ik nooit krijgen, bedacht ik. Ik kon het hem ook niet vragen, en verder kon ik er alleen maar naar raden. Misschien wist hij het zelf niet eens.”
Anselm Kiefer, JAKOBS HIMMLISCHES BLUT FUR PAUL CELAN, 2005 Olie, emulsie, acryl, steenkool, gips, takken, looddraden, loodboek op canvas, 280 x 380 cm [klik voor vergroting]
“Toen de lezing afgelopen was en Kiefer glimlachend aan de rand van het podium stond te praten met een aantal mensen, vermoedelijk notabelen en familieleden, volgde ik de massa de trappen op langs de rijen banken naar buiten, de grote hal in. Daar stond een lange tafel waar glazen wijn en eenvoudige hapjes werden geserveerd. Ik ging in de rij staan, kreeg een glas rode wijn en een Bretzel en liep naar de andere kant van de hal, waar ik alleen kon zijn en tegelijkertijd rondspeurde naar Forelli.[1] Ergens zou nog een feestelijk diner plaatsvinden, en ik was uitgenodigd, maar daar wilde ik Kiefer niet mee lastigvallen. Dit was zijn grote avond waarop hij met oude vrienden, familieleden, universiteitsprofessoren en kunstenaars moest praten in plaats van onbeduidende gasten bij de hand te nemen. In de buurt van waar ik stond, was iets in witte letters op de rode wand geschreven. Nieuwsgierig liep ik erheen om het te lezen:
Die Albert-Ludwigs-UniversitĂ€t gedenkt in Trauer und mit Scham ihrer Mitglieder, die unter dem nationalsozialistischen Regime als jĂŒdische Opfer der Rassenideologie oder als politisch Verfolgte Tod, Vertreibung oder schwere Benachteiligung erlitten haben, und aller, deren Namen und Schicksal wir nicht mehr kennen.
Anselm Kiefer, Winterlandschaft, 1970 Aquarel, gouache en grafietpotlood op papie, 42,9 Ă 35,6 cm
Ik liep naar buiten door een zijdeur en stak op de buitentrap een sigaret op, checkte mijn telefoon, keek naar de lichtgevende ramen van het classicistische gebouw aan de overkant van de straat, dat vast ook bij de universiteit hoorde. De zachte stemmen van twee studenten die in het donker kwamen aanlopen werden langzaam luider en ebden weer weg, het licht van een voorbijrijdende fiets knipperde, als van een kleine ambulance. En hoog daarboven in de lucht knipperde een ander, schijnbaar even klein lichtje, dat van een vliegtuig. Ik gooide mijn sigaret op straat, waar hij bleef liggen gloeien terwijl ik me omdraaide en terug naar binnen liep.”
“Na de lezing werd Kiefer op het podium geinterviewd. Hij was een onvoorspelbaar interviewobject, vooral als hij de lachers op zijn hand wilde krijgen. Telkens als hij iets grappigs zei, keek hij naar het publiek. Hij leek zich te amuseren. Het viel me op dat Forelli, die op de rij voor ons zat, meermaals dubbel lag van het lachen, en het was mooi om te zien dat haar toewijding voor hem en zijn kunst zo oprecht was. Hij vertelde het verhaal dat hij als klein jongetje paus wilde worden. Tijdens onze ontmoetingen van de voorbije drie jaar had ik dat verhaal al een keer of zes gehoord. Het was uiteraard onschuldig en grappig bedoeld, maar als je iemand iedere keer dat je hem ontmoet hoort zeggen dat hij als kind paus wilde worden, begin je je op den duur af te vragen wat hij eigenlijk probeert te zeggen. ‘Ik ben opgegroeid tussen de rivier en het bos; zei hij ook nog, en dat zinnetje bleef in mijn hoofd spoken nadat de lezing was afgelopen en we een taxi namen naar de overkant van de rivier, waar we waren uitgenodigd voor ‘een intiem avondmaal met familie en vrienden. Maar wat intiem is voor Kiefer, is dat niet per se voor iedereen. Met z’n dertigen namen we plaats aan de lange tafel, voornamelijk galeriehouders en andere mensen uit de kunstwereld, voor zover ik dat kon inschatten. Ik zat naast Forelli, die me bijpraatte over wat er zoal was gebeurd sinds onze laatste ontmoeting. Kiefer had geen nieuwe studio gebouwd en was evenmin verhuisd, maar hij had wel zijn bestaande studio in Parijs uitgebouwd. De schilderijen waar hij momenteel aan werkte, waren zo mogelijk nog groter geworden, hij stond bijna voortdurend boven in de kooi van zijn lift te schilderen. Toen het diner op zijn einde liep, kwam hij bij ons aan tafel zitten. Hij vertelde dat de schilderijen waar hij nu aan werkte zo groot waren dat hij het overzicht verloor – hij stond daarboven in de kooi te schilderen, en wanneer hij die liet zakken en achteruitliep in de hal om het werk te bekijken, was hij vaak al vergeten wat hij ging doen als hij weer boven kwam.”
Slotpassage uit ‘Het bos en de rivierâ:
Kiefer had in White Cube Bermondsey Gallery, in Londen, van 15 November 2019 â 26 January 2020 een grote tentoonstelling, geheten Superstrings, Runes, The Norns, Gordian Knot. Daarin bracht hij nieuw werk samen âmet wetenschappelijke theorie, mythologie, astrologie, wiskunde en spiritualiteit’. Het resultaat werd in de pers ‘mysterieus en verontrustend genoemd (zie afbeelding geheel onder).
“In januari 2020 zag ik de gigantische schilderijen waar hij aan gewerkt had, toen ze werden tentoongesteld in The White Cube Gallery in Londen. Kiefer was er ook, hij nam deel aan een panelgesprek over kunst en wetenschap met de tentoonstelling als uitgangspunt.Tijdens het gesprek gleed mijn blik naar het schilderij dat achter de deelnemers hing. Het was reusachtig en deed me denken aan Schwarze Flocken, met zijn besneeuwde vlakte, zijn rijen takken die op runentekens leken, zijn donkere, apocalyptische lucht. In de lucht hingen zeven rode zegels, ze leken op kogelgaten en waren allemaal genummerd. Het panelgesprek ging over de relatie tussen wetenschap en kunst, en hoewel er een astrofysicus en een wiskundige van het allerhoogste niveau aan tafel zaten, wist niemand die relatie beter uit te drukken dan de combinatie van een landschap, kogelgaten en getallen. De wetenschap beschrijft de wereld op een abstracte manier, terwijl de wereld zelf concreet is, en die twee werkelijkheidsniveaus kan alleen de kunst, met haar derde taal, samenbrengen.”
Anselm Kiefer, Die Sieben Siegel, die geheime Offenbarung des Johannes, 2019. Oil, emulsion, acrylic, shellac, wood and burnt books on canvas, 470 x 950 cm
“Tijdens het obligaat geworden diner na het debat werd mijn naam niet plechtig uitgeroepen, werd ik niet op beide wangen gekust, en het was al een paar jaar geleden dat ik tijdens een diner naast Kiefer aan de hoofdtafel had mogen zitten. Die avond zat ik helemaal aan het uiteinde van een kleinere tafel. Ik vermoedde dat dat kwam omdat ik nu al vijf jaar aan mijn artikel over hem aan het schrijven was. Tegen het einde van het diner kwam Kiefer aan onze tafel zitten en stuurde het gesprek richting evolutieleer. Toen hij plotseling niet op een woord kon komen, keek hij onzeker om zich heen. ‘Hoe heet dat ook alweer, als de evolutie verandert? Als er een grote verandering plaatsvindt?’ Niemand antwoordde. ‘Mutatie: zei ik. ‘Juist, mutatie!’ zei hij. ‘Dat is het! Mutatie!’ Toen keek hij me aan. ‘Wat bent u van beroep?’ Maakte hij een grapje? Of herkende hij me niet? Sinds onze vorige ontmoeting had ik een baard laten groeien en mijn haar laten knippen, maar hij wist toch dat ik hier was? ‘Ik ben schilder: zei ik, in een poging om zelf ook grappig te zijn. ‘Schilder?’ vroeg hij. Hij draaide zich naar Forelli toe, die naast hem was komen zitten, en vroeg haar wie ik dan wel was.
Wir spielen unter einem Zuckerhimmel Krieg, nennen flackernde Strohfeuer Ewigkeit und jede Katastrophe einen Sieg. Was immer auf uns niederfÀhrt: Wir nehmen es gelassen, heiter und spielen und spielen weiter unter einem Zuckerhimmel Krieg. Christoph Ransmayr, Unter einem Suckerhimmel.
Wij dansen onder de sterren een punt in de eeuwigheid een tel in de onmetelijke ruimte voor altijd.
Cover van Anouar Brahem’s album Barzakh (1991). [klik om te vergroten]
âBarzakhâ is binnen de islam de term die gebruikt wordt voor de periode tussen iemands dood, en de wederopstanding op de Dag des oordeels en het verblijf in het âakhirahâ (het hiernamaals) daarna. Het wordt gezien als een soort slaaptoestand. Het zijn zaken waar bij ons in het Westen vanuit de traditie niet over gesproken wordt en waar we dus weinig over âwetenâ.
Ik ben niet in de wieg gelegd voor âzittenâ – in tegendeel, ik reed met mijn kinderledikantje al schuddend en bonkend met mijn hoofd tegen de panelen over de zolder. Ik ben Maarten Houtman nog steeds dankbaar dat hij ons op een keer vertelde dat hij geshaket had, en gemerkt had dat het werkte. Dat was tijdens de allerlaatste les die hij gaf, in mei 2007. Ik heb vanaf september 1981 les van hem gehad en al die tijd bij hem âgezetenâ, zoals dat heet. Al die tijd heeft hij het ook over het âzittenâ gehad … alleen die ene keer over het shaken. Ter elfder ure werd dat mijn oefening, ik ging shaken.
Om het uit te proberen begaf ik me naar de âOsho Humaniversityâ, een huis aan het Sarphatipark in Amsterdam. Ik werd opengedaan door Erna Heijligers … die me leek te verwachten, de naam van Maarten deed wonderen. Zij had Maarten, na het verschijnen van zijn autobiografische roman âDe andere oeverâ, geĂŻnterviewd voor het tijdschrift Diep. Daarbij had ze het over haar shaken gehad en Maarten en Hanna beloofd een keer terug te komen om het met hen uit te proberen. Maarten was toen 89…
Ik heb daar aan het Sarphatipark een jaar lang met haar shakegroep meegedaan. Maar het bleef niet bij het shaken alleen, we raakten bevriend. De paar jaar dat ik haar heb mogen meemaken waren zeer intensief. Erna had een etherische, bijna engelachtige gestalte – ze zou ook spoedig naar gene zijde terugkeren…
Erna Heijligers
Erna leek voor mij door de hemel gezonden, niet alleen vanwege het shaken, ze heeft me ingeleid in een aantal praktische zaken die het me mogelijk maakten m’n weg te vervolgen. Zo hielp ze me met een aantal uitgaven van de stichting, ze was een kundig journaliste – zoals Maarten me als graficus ooit invoerde in het layout werk, zo heeft Erna me een aantal kneepjes van het schrijven geleerd. Ze heeft me ook geĂŻntroduceerd bij MacCare, de Apple store bij haar om de hoek, die voor mij eindelijk resulteerde in overstap naar de Mac – waar Maarten bij mij jaren voor gepleit had… Begin januari 2011 vergezelde ik haar naar het ziekenhuis in Bilthoven waar Maarten verpleegd werd. Het zou de laatste keer zijn dat ik Maarten zag. Erna wilde hem iets vragen over het sterven, ze was toen zelf al ernstig ziek. Ik vroeg Maarten of het goed was en hij zei âjaâ – tot op het allerlaatst was het zijn vanzelfsprekende opgave… Erna heeft Maarten maar een paar maanden overleefd, ze stierf april 2011, 45 jaar oud. Ik denk nog steeds met veel dankbaarheid aan haar terug…
Zo raakte ik geĂŻnvolveerd in het âshakenâ. Bij menigeen was twijfel of âshakenâ wel met âzittenâ te combineren was. Dat woeste gedoe… Ook daar hielp Erna me een handje, door haar achtergrond als sannyasin (ze was op haar tiende met haar moeder naar Poona gereisd) was ze vertrouwd met de âdynamische meditatieâ van Baghwan. Later ging ze naar âenergie-meesterâ Ratu Bagus op Bali, voor wie het âshakenâ wel degelijk een weg naar binnen was. Ook shaken kan een vorm van âniets doenâ zijn. Maarten Houtman daarover in zijn toespraak âLeren kennenâ, uit de sessie van juli 1989:
âDatgene wat je wel in je hebt, maar wat je eigenlijk nooit in zijn waarde hebt leren kennenâ – er is nog een hele weg te gaan…
Anouar Brahem op zijn oud, 33 jaar oud [klik om te vergroten]
De Tunesische oud-speler en jazzmusicus Anouar Brahem heeft op dit blog al vaak de revue gepasseerd. Ik wist onlangs de laatste twee opnamen van hem te verwerven die nog niet in m’n bezit waren: Blue Maqams, uit 2017, Brahem’s laatste album, en nu Barzakh, uit 1991, z’n eerste album – Brahem was toen 33 jaar (zie foto) en al een lokale grootheid. Hij speelt op Barzakh samen met violist Bechir Selmi en percussionist Lassad Hosni, Tunesische musici met wie hij al jaren samenwerkte. Het nummer Parfum De Gitane van dit albumwas de shake muziek van vorige week.
Odysseus 13 Der Einzige 27 Trost des Steinschleifers 45 Nachrichten aus der Höhe 63 jĂ€gerin im Sonnenbad 91 Ballade vom wehrhaften Experten 99 Am Rand 104 Tornado 123 Cinggis Qaan oder Das Blau des Himmels 130 RuhestĂ€tte, unauffindbar 151 Unter einem Zuckerhimmel 156 Ballade von der glĂŒcklichen RĂŒckkehr 173 Spiegelungen 197
Heimkehr von den Irrfahrten
Ein groĂformatiger, opulent ausgestatteter Band im Werk von Christoph Ransmayr: Balladen und Gedichte, illustriert von Anselm Kiefer
»In den ersten jener abenteuerlichen, von RĂ€tseln erfĂŒllten Jahre, die manchmal schwĂ€rmerisch Kindheit genannt werden, habe ich ErzĂ€hlungen vor allem als GesĂ€nge gehört.« Die ersten Geschichten im Leben Christoph Ransmayrs waren die GesĂ€nge eines hĂ€uslichen Frauenchors, in dem seine Mutter und mit ihr eine Magd alles, was einem Kind erzĂ€hlt werden sollte, sangen. Diesem Beispiel folgend erzĂ€hlt Christoph Ransmayr nun in Balladen und Gedichten von abenteuerlichen Reisen nicht nur ins Hochgebirge, in das Blau des Himmels oder an den Meereshorizont, sondern durch die Zeit.
Anselm Kiefer hat Ransmayrs Balladen und Gedichte mit Serien von Aquarellen begleitet, die er ausschlieĂlich fĂŒr diesen Band geschaffen hat. Die vorliegende opulent ausgestattete Sammlung verschrĂ€nkt die Sprache Christoph Ransmayrs mit der Kunst Anselm Kiefers. »Unter einem Zuckerhimmel« erscheint als der zwölfte Band, als Sonderband, in Christoph Ransmayrs Reihe »Spielformen des ErzĂ€hlens«.
Odysseus
Also gut, sagt ein erschöpfter Arzt unter Vorbehalten (dieser endlose Nachtdienst!): Also gut, kehren Sie heim.
Und so warte ich, der StĂ€dteverwĂŒster, der Listenreiche im Morgenrot auf die letzte PrĂŒfung meines Blutes, auf meine Entlassungspapiere, meinen PaĂ
und höre schon die Brandung, sehe schon das Meer und auf seinem Spiegel ein gleiĂendes Gespinst möglicher Routen,
ein KnĂ€uel von Routen der Heimkehr, die am Ende vielleicht alle zurĂŒckfuhren in die Ruinen von Troja.
Vorsicht! Noch glotzt mich Polyphems Auge an, eine wachsame Kamera, aber die Mastspitzen meines auf Reede schaukelnden Schiffs
kritzeln bereits VorschlÀge zum Gewinn der offenen See an den Himmel.
Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.15Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.16-17Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.18-19Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.20-21Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.122-23Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.24-25Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Odysseus, p.26
Der Einzige
Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Der Einzige, p.30-31
Nachtrichten aus der Höhe
Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Nachtrichten aus der Höhe, p.87
Cinggis Qaan oder Das Blau des Himmels
Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Cinggis Qaanoder Das Blau des Himmels, p.136-137
Wir spielen unter einem Zuckerhimmel
Wir spielen unter einem Zuckerhimmel Krieg, nennen flackernde Strohfeuer Ewigkeit und jede Katastrophe einen Sieg. Was immer auf uns niederfÀhrt: Wir nehmen es gelassen, heiter und spielen und spielen weiter unter einem Zuckerhimmel Krieg.
Anselm Kiefer, Unter einem Zuckerhimmel | Wir spielen unter einem Zuckerhimmel, p.158-159
Unter einem Zuckerhimmel
Christoph Ransmayr und Anselm Kiefer schufen ein Buch, das ĂŒberdauern wird Publiziert am 2. Januar 2023 von Frank Dietschreit Odysseus ist mĂŒde und ausgelaugt, viel zu lange war er unterwegs, hat unzĂ€hlige blutige Schlachten geschlagen, sich auf der Suche nach der verlorenen Heimat heillos verzettelt und ist durch das Labyrinth der Menschheitsgeschichte geirrt. Die sich um ihn und seine endlose Reise rankenden Mythen und MĂ€rchen sind ihm nur noch schnuppe und können seine Sehnsucht nicht mehr stillen.
Ausgezehrt liegt der listenreiche StĂ€dteverwĂŒster in irgendeinem Krankenhaus, lĂ€sst seine Blutwerte noch einmal checken, wartet auf seine Entlassungspapiere und seinen Pass, sieht bereits das Meer wieder vor sich âund auf seinem Spiegel / ein gleiĂendes Gespinst möglicher Routen, / ein KnĂ€uel von Routen der Heimkehr, / die am Ende vielleicht / alle zurĂŒckfĂŒhren / in die Ruinen von Troja.â Mit einem durch Zeit und Raum, RealitĂ€t und Utopie irrlichternden âOdysseusâ eröffnet Christoph Ransmayr seinen neuen Band mit Gedichten und Balladen, in dem Schönheit und Schrecken, Poesie und Politik, Dichtung und Malerei sich vermĂ€hlen und zu einem göttlichen Kunstwerk vereinen. âUnter einem Zuckerhimmelâ lautet der fast idyllische Titel dieses schillernden Crossover-Projekts, zu dem der renommierte KĂŒnstler Anselm Kiefer zahllose Aquarelle beigesteuert hat. Mit Tusche, Bleistift und Kohle hat Kiefer, dessen Werk schon oft um blutige AbgrĂŒnde, verdrĂ€ngte Kriege und vergessene Mythen kreiste, seine Farb-Fantasien den poetischen Visionen gegenĂŒbergestellt. Was Kiefer auf Gips und Karton getupft und gespritzt hat, bebildert und kommentiert nicht die Balladen und Gedichte, sondern spricht eine eigene kĂŒnstlerische Sprache, lĂ€sst mal eisig blaue, mal blutig rote Farbe auf einen Malgrund tropfen, zieht schwarze Linien und kindlich gekritzelte Buchstaben durch die erdig und steinig wirkende Landschaft. Christoph Ransmayr lebte Jahrzehnte aus dem Koffer, machte das Unterwegs-Sein zur Lebens-Philosophie, war stets auf der Suche nach einem ĂŒberraschenden Gedanken und schönen Gedicht, durchquerte WĂŒsten, stieg auf hohe Berge und reiste zum Nordpol, war immer ein Reisender und Suchender, der âDie Schrecken des Eises und der Finsternisâ und âDie letzte Weltâ besang, âEine kurze Geschichte vom Tötenâ und den âAtlas eines Ă€ngstlichen Mannesâ beschwor. Jetzt scheint Ransmayr zur Ruhe gekommen und lebt wieder in Wien. Doch umso dringlicher erinnert er an den ruhelos durch die Geschichte irrenden âOdysseusâ, sendet uns âNachrichten aus der Höheâ und erzĂ€hlt vom âTrost des Steinschleifersâ, der sich oft stundenlang verliert in den Tiefen kristalliner Strukturen und in ihnen âein geheimnisvolles, laut- und zeitloses Bild der Weltâ sieht, âdas ihn alle Sensationen und Schrecken / der Geschichte des organischen Lebens / vergessen lĂ€sst / und ihm verspricht: / Etwas von dieser Arbeit / wird ĂŒberdauern. / Nicht fĂŒr immer, aber lĂ€nger, / viel lĂ€nger als alles, / was welken, faulen / und schmerzen kann.â Der Dichter als Steinschleifer: Auch die Balladen und Gedichte des heimatlos durch Gedankenwelten reisenden Poeten werden ĂŒberdauern, noch lange weiter leben und uns den Weg dahin zeigen, wohin wir doch alle immer wieder zurĂŒck kehren wollen: nach Hause. In der âBallade von der glĂŒcklichen RĂŒckkehrâ ist der ziellos um den Globus reisende Dichter das Unterwegssein leid: âGenug! Genug. Eines Tages ist es genug. // So weit sind wir gegangen, / so hoch sind wir hinaufgestiegen, immer höher, / bis uns der nĂ€chste Schritt ins Blaue gefĂŒhrt hĂ€tte, / in die Wolken, nur noch ins Leereâ. Erduldet hat er âOrkan. Hunger. Wunden. / Höhenwahn. Fieber. Angst. / Die Erschöpfung oder das Heimweh.â Doch jetzt reicht es: âEines Tages kehren wir unseren TrĂ€umen / den RĂŒcken / und machen uns auf den Weg in die Tiefe, / zurĂŒck zu den Menschenâ, wollen nur noch ânichts wie weg. / Wir wollen nach Hause!â Doch das Zuhause muss kein Ort, kann auch eine Erinnerung sein: an die âBuchstabensuppe, deren Lettern auf dem Tellerrand von meiner Mutter zu Zeilen angeordnet wurdenâ, den Gedanken, dass âVerse und gesungene Strophen die vollendete Form einer Geschichteâ sein und Balladen den Krieg besingen, aber nicht bannen können: âWir spielen / unter einem Zuckerhimmel / Krieg, // nennen flackernde / Strohfeuer / Ewigkeit // und jede Katastrophe / einen Sieg. // Was immer auf uns niederfĂ€hrt: / Wir nehmen es gelassen, / heiter // und spielen / und spielen weiter / unter einem Zuckerhimmel Krieg.â Dass Autor und Maler sich lange schon kennen und schĂ€tzen, Ransmayr dem Freund ein literarisches Denkmal setzte (âDer Ungeborene oder Die Himmelsareale des Anselm Kieferâ), der sich jetzt sich mit zeitlos-schönen Bildern revanchierte, darf man getrost einen GlĂŒcksfall nennen. Ein Prachtband zum Verweilen und TrĂ€umen, ein Buch, das man immer wieder neu lesen und anders betrachten kann. Ein Buch, das ĂŒberdauern wird. Christoph Ransmayr: âUnter einem Zuckerhimmel. Balladen und Gedichteâ, illustriert von Anselm Kiefer. S. Fischer Verlag, 208 S., 58 Euro. __________________________ Infos: Christoph Ransmayr, geboren 1954, lebt nach Jahren in Irland und auf Reisen wieder in Wien. FĂŒr seine Romane âDie Schrecken des Eises und der Finsternisâ, âDie Letzte Weltâ, âMorbus Kitaharaâ, âDer fliegende Bergâ, âCox oder Der Lauf der Zeitâ, âDer Fallmeister. Eine kurze Geschichte vom Tötenâ und âAtlas eines Ă€ngstlichen Mannesâ erhielt der Autor zahlreiche, auch internationale Auszeichnungen. âUnter einem Zuckerhimmelâ ist der zwölfte Band seiner Buch-Reihe âSpielformen des ErzĂ€hlensâ. (FD) Anselm Kiefer, geboren 1945, zĂ€hlt zu den bedeutendsten und innovativsten KĂŒnstlern der Gegenwart. Mit Malerei, Bildhauerei, Fotografie, Film und Installation versucht er immer wieder, sich der jĂŒngeren deutschen Geschichte zu stellen, das âNichtdarstellbareâ zu erfassen und Motive und Themen aus Philosophie und Literatur, Wissenschaft und Religion in Bilder zu verwandeln. 2008 erhielt er (als erster bildender KĂŒnstler) den Friedenspreis des Deutschen Buchhandels.
Nuweira van Goens Youskine, Sami Simreen en Sara Shawkat | over de integratie Hoewel het niet geldt voor iedereen, voelt de oorlog in Gaza voor sommige mensen met een migratieachtergrond als een keerpunt. âWat de genocide in mij heeft losgemaakt, is dat 29 jaar aan integreren voor niks voelt.â Majda Ouhajji, NRC, vanuit Amsterdam/Den Haag op3 juli 2025
Klik op fotoâs voor vergroting
Nuweira van Goens Youskine, Sami Simreen en Sara Shawkat. FOTOâS MERLIJN DOOMERNIK
Lang leefde Sara Shawkat (36) met het idee dat ze geluk heeft gehad dat ze aan de Midden-Oosterse cultuur was âontsnaptâ. âIndoctrinatieâ, noemt ze dat nu. âDat het zoân privilege is dat ik in Nederland mag wonen. Het Westen wil andere culturen maar al te graag de les lezen over normen en waarden.â De voedselprogrammamaker, die op zesjarige leeftijd vanuit Irak naar Nederland kwam, gelooft niet meer in dat âvoorrechtâ. De genocide in Gaza heeft voor haar pijnlijke, maar ook bevrijdende zaken blootgelegd.
De oorlog in Gaza maakt veel los. Vele tienduizenden mensen demonstreren en roepen de politiek op actie te ondernemen. Op persoonlijk vlak heeft het voor sommigen met een migratieachtergrond ook iets anders aangewakkerd. Eerder dit jaar noemde de auteur Sinan Ăankaya in NRC âGazaâ een omslagpunt. âFuck integratieâ, zei hij, waarom nog meebewegen in een maatschappij die genocide vergoelijkt?
Voor Shawkat is dat herkenbaar. âDe genocide heeft in mij losgemaakt dat 29 jaar aan integreren eigenlijk voor niks voelt. Ik heb geleefd in de veronderstelling dat ik een soort perfecte versie van mezelf kon creĂ«ren, waarin ik het Midden-Oosten kon samenbrengen met mijn geĂ«mancipeerde, westerse versie.â
Ik dacht dat ik een soort perfecte versie van mezelf kon creëren, waarin ik het Midden-Oosten kon samenbrengen met mijn geëmancipeerde versie Sara Shawkat
Shawkat heeft het gevoel â evenals twee anderen die NRC sprak â dat de normen en waarden waar migranten in Nederland mee opgroeien, niet voor iedereen gelden. Dat ze altijd âde anderâ zullen blijven, hoe goed ze ook âintegrerenâ. Hoewel dat een deprimerende conclusie lijkt, heeft ze ook iets bevrijdends. Voor Shawkat is het Westen niet meer het ideaal. âAls iemand moet integreren, dan is het Europa wel, het Westen. Het moet van ons leren hoe het is om je om elkaar te bekommeren.â
Integratie wordt al decennia vaak van stal gehaald wanneer iets misgaat in Nederland. Een paar maanden geleden zei premier Dick Schoof nog dat Nederland âeen integratieprobleemâ heeft, naar aanleiding van de Maccabi-rellen in Amsterdam. Nederlanders met een migratieachtergrond werden vervolgens aangesproken op zaken waar het merendeel niets mee te maken heeft gehad.
Shawkat: âIk denk dat integratie in Nederland vooral betekent: lever een stukje van jezelf in. Je mag dan een andere naam hebben, we willen wel gewoon dat je Nederlander bent.â
Sara Shawkat, FOTO MERLIJN DOOMERNIK
Mondiger
Integratie, zegt islamoloog en oud-columnist van Trouw Nuweira van Goens Youskine (47), is an sich een neutrale term. Een minderheidsgroep past zich aan een dominante groep aan, met behoud van eigen waarden en cultuur. âMaar het begrip is natuurlijk al lang niet meer objectief. Vaak wordt het gebruikt in de zin van goed versus kwaad. De dominante groep wordt gezien als âgoedâ, de minderheidsgroep als âfoutâ.â
Integratie is al lang niet meer een objectief begrip Nuweira van Goens Youskine
Dat debat heeft ook veel invloed gehad op Shawkat â vooral na de aanslag van Al-Qaida op 11 september 2001. âTen tijde van 9/11 was ik elf en vanaf dat moment stond âAllahu akbarâ ineens symbool voor geweld. En op zoân moment denk je: ik moet me vooral zo niet-Arabisch en niet-moslim mogelijk gedragen. Dat is echt in mij gaan zitten.â
Nuweira van Goens Youskine. FOTO MERLIJN DOOMERNIK
Maar migranten, ook moslims, werden afgelopen jaren mondiger, ziet Van Goens Youskine. âDe minderheidsgroep stelt inmiddels vragen aan de dominante groep: moet die dominante groep zich niet óók aan de eigen spelregels houden?â Denk aan de Gaza-oorlog. âDe minderheid zegt: we hebben twintig jaar niks anders gehoord dan dat we de normen en waarden van de democratische rechtsstaat moeten respecteren. Dat begint met je aan de mensenrechten houden. En wat zien we nu in Gaza? Alle basismensenrechten, menselijke waarden worden volledig genegeerd.â
Oudtante
Het verbaast de Palestijnse Amsterdammer Sami Simreen (32) niet. âAls Palestijn vind ik het niet verrassend dat de Europese regeringen en de Verenigde Staten nog steeds bezettingskolonialisme verdedigen. Dat ze niks hebben geleerd van de Holocaust.â
Culinair ondernemer Simreen verhuisde acht jaar geleden naar Nederland. Hij ziet de reacties op de oorlog in Gaza niet als omslagpunt, omdat hij het westerse beeld nooit als ideaal beschouwde. âAlle maskers vielen af, al die zogenaamde democratieĂ«n die altijd met hun vingers wijzen naar andere landen en hen vertellen dat ze zich aan de internationale rechten moeten houden.â Simreen ziet die landen nu niet met hun vingers wijzen naar IsraĂ«l, dat in Gaza mensenrechten schendt.
Als Palestijn vind ik het niet verrassend dat de Europese regeringen nog steeds bezettingskolonialisme verdedigen Sami Simreen
Van Goens Youskine: âIemand zei: âGaza heeft me tot op moleculair niveau veranderd.â Dat vond ik zo treffend. Alle zekerheden staan op zijn kop, niks is meer hetzelfde.â Ze wordt fel wanneer ze spreekt over de beelden uit de Gazastrook die het Westen bereiken: ze begrijpt niet hoe mensen daar zo weinig interesse voor leken te hebben, zeker de eerste maanden van de oorlog. âEr is geen enkel excuus, mensen weten het of ze kĂșnnen het weten. Hoe slaap je nog âs nachts? Hoe kun je dit laten gebeuren? Babyâs laten vermoorden? Ouders die de resten van hun kinderen uit het puin moeten zoeken? Mensen die uitgehongerd worden? Die hulp zoeken en neergeschoten worden?â
Een verhaal waarmee de oud-columniste is opgegroeid, is dat van haar oudtante Noor Inayat Khan, een spion voor de geallieerden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze werd ingezet in Frankrijk en speelde informatie door aan het Verenigd Koninkrijk. In 1944 werd ze verraden, naar een concentratiekamp afgevoerd en geëxecuteerd. In Londen staat een standbeeld van Inayat Khan, die postuum meerdere onderscheidingen kreeg.
Het voelt wrang voor Van Goens Youskine: âZij heeft als verzetsstrijder het ultieme offer gebracht. Dat wordt nu als het ware tenietgedaan. Waar heeft ze dit voor gedaan, als nu weer een ander volk wordt vernietigd?â
Sami Simreen. FOTO MERLIJN DOOMERNIK
Hummus
De Gaza-oorlog heeft voor Shawkat, die naast haar werk als psycholoog een kookboek over de Iraakse keuken heeft geschreven, duidelijk gemaakt dat âmensen wel dol zijn op hummus, maar niet op de mensen erachterâ. âDan blijft de interesse in de Midden-Oosterse cultuur toch in oriĂ«ntalisme hangen.â Er waren mensen die zich van haar afkeerden toen ze zich uitsprak tegen het geweld in Gaza. âHoezo zijn ze verrast dat ik erop tegen ben dat mensen die op mij lijken gebombardeerd worden?â
De oorlog heeft Simreen laten inzien dat in de Nederlandse samenleving mensen met een migratieachtergrond als âandersâ worden gezien. Hij maakte dat zelf ook mee. Vlak na 7 oktober liep hij langs het gemeentehuis van Amsterdam, waar de IsraĂ«lische vlag uithing. Daar stond een man met een Palestijnse vlag. Simreen benaderde de man en werd toen aangesproken door een passerend Nederlands stel. âZe zeiden dat ik het vast fijn vond, dat Hamas zoveel IsraĂ«liĂ«rs had gedood. En ze feliciteerden me. Ik dacht: wat gebeurt hier? Ze hadden meteen allerlei aannames over me. En ik dacht: wat is er mis met jullie?â
âDe reacties op de genocide hebben me laten zien dat ik geen gelijkwaardige benâ, zegt Simreen. âEn dat ik het nooit zal zijn. Je kunt de taal leren, je best doen om onderdeel uit te maken van de maatschappij. Maar het is een samenleving die je niet ziet als gelijkwaardig.â
De integratie is mislukt, vindt Simreen. âAls nog steeds mensen worden ontmenselijkt omdat ze anders zijn â of ze nu een migratieachtergrond hebben of queer zijn â dan heb je gefaald als maatschappij. Ik zie er wit uit en heb nooit problemen gehad. Maar als ik een keffiyeh draag, dan word ik gezien als de vijand, als een terrorist. Het laat zien dat er geen succesvolle manier is van integratie.â
Divers
âIk hoef niet te worden zoals anderenâ, zegt Simreen. âIk wil geen broodje kaas voor de lunch. Het gaat om het vieren van verschillen, diversiteit maakt een samenleving interessant. Ze levert meer creativiteit, intelligentie en empathie op. En we kunnen niet allemaal hetzelfde zijn.â
