Uit: ’Heer Bommel en de liefdadiger’, Marten Toonder, 1964

Als heer Bommel vanwege een weddenschap met de markies bij vollemaan het Donkere Bomen Bos betreedt, ontketent hij ongewild een Brekel. Deze als keurige heer ogende demon is naar eigen zeggen verantwoordelijk voor een aantal zegeningen van de moderne wereld, waaronder de afbetalingsregeling en het belastingformulier. Ook heeft hij de verpakking uitgevonden die koekjes vers houdt, doch vrijwel niet te openen is. Een tv-show waarin Rommeldammers via verborgen camera’s kunnen genieten van ruziënde buren is, gezien het verschijningsjaar van dit verhaal, profetisch te noemen; Big Brother werd pas in 1997 bedacht.
De Bezige Bij

^{(wat vooraf ging)}

_{Quisque sibi proximus
Bij de zevenboom in ‘t Savelbos
Zijn vannacht de brekels los
Wie een kring ziet om de maan
Moet niet naar de brekels gaan}

---

Strip 5200, waarin Lieven Brekel zijn bril verliest
^{(zie ook de afbeelding geheel boven)}

Kwetal sprong op en greep de bril die Tom Poes hem voorhield.
‘0, wat mooi!’ riep hij uit. ‘De grondloog moet wel uiterst fijn gemalen zijn. En er zit een prachtige bolling in de structuur. Het werk van een gevorderde brekel; dat zie ik direct!’
‘Hm: zei Tom Poes. ‘Jij mag hem hebben, wanneer ik de steen krijg, Kwetal!’
‘Dat is een goede ruil!’ riep de grijsaard. ‘Hier is hij. Veel geluk ermee. Maar denk eraan: voor iedere brekel werkt de steen maar één keer!’
‘Wat bedoel je’ vroeg Tom Poes.
De oude wees op het harige ventje dat met een tevreden geknor achter een rotsblok verdween.
‘Kijk: verklaarde hij, ‘een opgeroepen brekel blijft bij je, zolang je dit soort steen hebt. Maar als je de steen weggeeft, is hij weer vrij.’

---

Tom Poes bedankte hem en nam afscheid.
Nu komen we een eind verder, dacht hij. Wanneer heer Ollie een beetje wil meewerken, is er misschien een kans om van Lieven Brekel af te komen.

---

Nu, heer Bommel was vol goede wil. Hoewel het hem zwaar viel, zien we hem hier lopen als leidsman van de heer Brekel, die zich door het gemis van zijn bril in een dichte mist voortbewoog.
‘Ik ben zowel kortzichtig als vérzichtig: verklaarde de laatste. ‘Men kan het onzichtig noemen. Het is een gebrek dat bij ons in de familie zit en het is akelig, hoor. Want wanneer je niet goed ziet wat anderen doen, is het moeilijk om te blijven lachen.’
‘Ik weet het niet: mompelde heer Ollie. ‘Zolang je maar ziet wat je zelf doet, als u begrijpt wat ik bedoel.’
Hij zweeg, want bij een kromming in de weg werd hij de markies De Canteclaer gewaar.

---

Wie een kring ziet om de maan
Moet niet naar de brekels gaan

Bovenaan: Jan Brueghel de Oude,  De dieren gaan aan boord van de Ark van Noach, olieverf op paneel (61 × 90 cm) — 1613
Museum Museum voor Schone Kunsten, Boedapest. 

Uit ‘Het boek van alle boeken’, van Roberto Calasso

“Een paar generaties na de Zondvloed bezorgde de mensheid in haar geheel Jahweh een hevige afkeer, toen hij zag hoe ze allemaal vol ijver samenwerkten aan een enkele onderneming: de bouw van de Toren van Babel. Tot dan toe hadden ze zich gestaag vermenigvuldigd en beheersten ze de aarde. Jahweh beval dat er niet langer één gemeenschap zou zijn maar allerlei stammen, geen van allen in staat de woorden van de anderen te begrijpen. Uiteindelijk zou Hij er, jaren later, voor kiezen om niet langer de mensen maar een enkele man van vijfenzeventig jaar oud te isoleren en te leiden: Abraham, die in de stad Ur woonde. En hem beloofde Hij voor het eerst iets wat ooit in de toekomst zou uitkomen.

Jahweh moest de strijd wel aangaan met de machtigste en meest nabije godheden. De strijd met Egypte duurde de hele Bijbelse tijd voort, van Abraham tot Zacharia. Een meedogenloze, verbeten, telkens oplaaiende, eindeloze strijd. Met Babylonië ging het precies andersom: een enorme omissie, waarvan slechts een paar onuitgewerkte sporen over zijn: de figuur van Nimrod, die opdoemt als een bliksemflits, en twintig regels in Genesis over de Toren van Babel.

Twee vernietigende strategieën – en misschien zou die van de omissie het meest doeltreffend blijken. Dat de Toren van Babel minder ruimte krijgt dan de stamboom van Sem komt dan ook doordat daar een enorm obstakel in het spel was, dat zo snel mogelijk uit de weg moest worden geruimd: de ene taal. De mogelijkheid dat de mensen een god bij vijftig verschillende namen zouden kunnen noemen, zoals gebeurde met Marduk, en elkaar toch zouden begrijpen: ‘Heel de aarde had één taal en eendere woorden.’ Nu was het hoognodig dat er één woord was, onderscheiden van alle andere, zoals er met Abraham één familie zou zijn, los van elke andere. Van Noach tot Abraham gingen tien generaties voorbij, waar niets over wordt gezegd, afgezien van de volgorde van de namen. Een enkele gebeurtenis was genoeg om die periode samen te vatten: de mislukte bouw van de Toren van Babel. 
De eerste diaspora, die alle mensen verenigde, en het vervagen van de herinnering aan die ene taal die sinds Adam was gesproken, twee simultane gebeurtenissen. Er zouden meerdere eeuwen voorbijgaan en de Israëlieten raakten verspreid tot in Babylon, nadat de Tempel in Jeruzalem door de troepen van Nebukadnezar was verwoest. De Israëlieten eigenden zich het lot toe dat iedereen had getroffen, alsof het alleen hun lot was.

Anders dan de verhalen over de Schepping en de Zondvloed, heeft het verhaal over de Toren van Babel geen Akkadische parallellen, ook al speelt het zich af in het hart van Mesopotamië en verwijst het naar de beroemdste architectonische vorm in dat gebied: de ziggurat. Over Babylon vertelt de Enoema Elisj, de Akkadische tegenhanger van Genesis, dat het aanvankelijk steen voor steen door de goden zelf, de Anunnaki, in de hemel was gebouwd, om de overwinning van Marduk op Tiamat te vieren. En in de hemel verrees ook de Esagila, ‘Het huis waarvan de top is verheven’, met zijn toren. Waarna Marduk afdaalde naar de aarde en voor zichzelf een heiligdom bouwde naar het voorbeeld van de Esagila. Reizigers die Babylon bezochten herinneren zich de adembenemende schoonheid ervan. Daar heeft Genesis het niet over, alsof het plan voor de Toren van Babel alleen afkomstig was van de mensen. Die twee tamelijk tegenstrijdige motieven zouden hebben gehad voor hun onderneming: ‘Laten we voor ons een naam maken, anders worden wij over heel de aarde verspreid!’ Het was niet duidelijk waarom het verlangen naar roem nauw verbonden was met de angst verspreid te worden. En wie moest die roem bereiken, aangezien de hele mensheid nog steeds samendromde in Babylonië? Wat die verspreiding betreft: de angst daarvoor veronderstelde een eerdere dreiging, alsof Jahweh al door tekens had aangegeven dat hij die excessieve concentratie van mensen afkeurde.
Voor de rest was het voornemen om de hemel te bereiken niet noodzakelijk een bewijs van vijandigheid. Integendeel, het kon ook een teken van opperste vroomheid zijn.

Zowel Jahweh als de mens die zich afbeulde om de toren te bouwen, steen voor steen (hoe hoger de stenen werden geplaatst, hoe kostbaarder ze waren, nog kostbaarder dan het leven van de mensen die ze plaatsten), wist heel goed wat hem bewoog. Jahweh zou nooit toestaan dat de mensen een tempel aan Hem wijdden die een nabootsing was van een tempel die door andere goden was gebouwd, en nog wel in de hemel. En veel eerder dan het hemelse Jeruzalem. De mensen voorvoelden dat hun tomeloze bouwwerkzaamheden, gedurende welke ‘de vrouwen bevielen terwijl ze stenen vormden, het kind in een doek rond hun middel wonden en weer doorgingen met het vormen van stenen’, hun laatste gemeenschappelijke activiteit zou zijn. Waarom zouden ze anders zo bang zijn geweest om verspreid te raken? Zo zouden ze in elk geval een enkele tastbare roemrijke herinnering nalaten.

Maar er stak een bovennatuurlijke wind op toen de Toren al zo hoog was dat de top niet meer te zien was. Een wind die met geen enkele andere te vergelijken was en alleen maar wilde verwoesten. Toen de stenen, die de bouwers een voor een met hun naam hadden bezegeld, begonnen te vallen, drong tot de mensen door dat ze elkaar niet meer begrepen. Ze waren als dieren van verschillende soorten. Waar ze bang voor waren geweest werd bewaarheid. Ze raakten verspreid. Vanaf dat moment tot het einde der tijden, als Jahweh – volgens de voorspellingen van Sefanja de vele talen in één enkele ‘zuivere taal’ zal veranderen (‘Quia tune reddam populis labium electum’). Dan zullen degenen die verspreid zijn ‘van de overzijde van de rivieren van Ethiopië’ komen om Jahweh ‘eensgezind’, ‘humero uno’, te dienen. Dus verenigd zoals ze dat alleen in een ver verleden waren geweest, bij het bouwen van de Toren van Babel.

De diaspora was een straf – en veronderstelde een schuld. Het eerste geval deed zich voor nadat de Toren van Babel was neergehaald. Een spreiding die alle mensen betrof. Maar hoe waren ze in Babel gekomen? ‘En het gebeurde, toen zij naar het oosten trokken, dat zij een vlakte in het land Sinear vonden. Daar gingen zij wonen.’ Tot de toren instortte. Elke volgende verspreiding zou een herhaling zijn van de eerste driedeling van Noachs geslacht. En het voorecht en de bestraffing zijn van een enkele familie, de Israëlieten die afstammen van Sem.

Het is best mogelijk dat de bouwers van de Toren van Babel geen godslasterlijke plannen hadden. Die schrijft Genesis hun ook niet toe. Ze wilden iets waar altijd al naar was gezocht: een weg naar de hemel, een veilige, betrouwbare toegang. En die wilden ze kunnen zien. Dat was hun schuld. Of minstens hun gruwelijke vergissing. Maar ook vergissingen kunnen tot het gewenste  resultaat leiden. Niets stond Jahweh zo tegen als het snoeven van de mensen dat ze zelf klaarspeelden wat ze aan het doen waren, alsof ze autonoom waren. En nooit zei Jahweh het zo duidelijk als toen werd begonnen met de bouw van de Toren van Babel. ‘Dit is het begin van wat zij gaan doen, en nu zal niets van wat zij zich voornemen te doen, voor hen onmogelijk zijn.’ ”
Roberto Calasso, Het boek van alle boeken, 2019.

Uit ‘Wij zijn de schepping’, van Maarten Houtman

 ”…dat we niet weten waar we aan beginnen als we gaan mediteren. Want we gaan eigenlijk terug naar Adam.
Adam kreeg de opdracht van God dat hij alle dingen namen moest geven.
En wij leven bij de namen. Dat is een heel wonderlijk iets: wij leven bij de namen, wij leven dus niet bij wat er is.
En in dat verhaal van de schepping en het feit dat dus Adam namen gaf, is heel gecomprimeerd samengevat wat er in de evolutie gebeurd is. In de evolutie van het menselijk bewustzijn is gebeurd, dat wij de dingen (indelen) naar hun vorm, naar hun uiterlijk, naar datgene wat onze zintuigen ervan kunnen waarnemen. Dat is de ontwikkeling geweest.
Een heel klein kind, als het geboren wordt, is nog vóór die naamgeving, die is dus vóór dat Adam naam gaf aan alle dingen. En wij zijn natuurlijk doorgegaan, wij zijn nog allemaal Adam en we geven steeds meer namen. Kijk naar de wetenschap. En we zijn steeds bezig om vanuit die namen, vanuit datgene wat je dus waar kunt nemen, om daar het niet-waarneembare in terug te vinden. Daar zijn we steeds meer mee bezig, veel mensen. En we zijn dus vergeten hoe het ontstaat, we zijn vergeten dus hoe ons bewustzijn werkt.
En wat we ook doen en hoe we ons ook inspannen, als we dit niet begrijpen – en dit kún je begrijpen – als we dit niet begrijpen, blijven we aan de buitenkant.
We moeten dus eigenlijk helemaal omkeren. Of onszelf binnenstebuiten keren.
Zodat het binnenste buiten komt. Of in het bewustzijn, dat we – dat is misschien duidelijker – dat we dus de innerlijke zin van alles om ons heen, gaan verstaan. De innerlijke zin is niet datgene wat ons van buiten lijkt.
Maar dat betekent, als je dat zegt tegen jezelf: ik wil graag de innerlijke zin van alles om me heen – en dat betekent dus eigenlijk van mezelf – dat wil ik werkelijk hebben, dat wil ik dus wezenlijk voor mezelf duidelijk, werkelijk hebben. Dan betekent dat automatisch, dat je dus alles wat je al weet – en dat is de buitenkant – dat je dat loslaat. Dat wil zeggen, dat je je bewust gaat worden dat je als mens, als product van die héle lange, lange, lange, lange evolutie, dat je alles van de buitenkant ziet. En alleen maar in enkele momenten – en die heb je niet gezocht, want je kunt dit niet zoeken – gemerkt hebt dat er, behalve datgene wat je kent, dat er iets anders is in jezelf – maar zo ervaar je het niet – maar dat er iets is in hetgeen wat je kent: een boom, een mens, een tafel, de tijd, dat er iets in is, wat je niet kent. En dat eigenlijk het wezen is in de wereld. 

Hier staan we dus voor een … mysterie. En we hebben zo in de loop van de duizenden jaren dat de mens op aarde is, voor ons herkenbaar en voor ons na te trekken vanaf de vroegste overleving – er is dus in die hele evolutie iets wonderbaarlijks gebeurd: eerst waren we een deel van het geheel, zonder moeite. We leefden dus, zal ik maar zeggen als ik het nu christelijk zeg, we leefden in Gods hand. Maar we wisten het niet, we wisten niet dat we in Gods hand leefden.
En dan is die evolutie, die heeft gemaakt dat wij ons bewust gingen worden, steeds meer, steeds verder, steeds gespecialiseerder, steeds gedifferentieerder, van de wijze waarop het zich aan ons voordoet. En dat wil zeggen, zich voordoet aan onze zintuigen – en dan zeg ik het eigenlijk niet goed, ik zou moeten zeggen: hoe het zich voordoet in ons bewustzijn. Want onze zintuigen zijn niet meer dan de poorten waardoor de impulsen binnenkomen, die naar ons bewustzijnscentrum gaan en daar beelden oproepen, begrippen oproepen. Het is een hele ingewikkelde historie, waar we nog eigenlijk, tot op de dag van vandaag, heel weinig vanaf weten. Daar hebben we nog altijd over gestreden.”
Maarten Houtman, Wij zijn de schepping. 

 + NOTITIE✏️ bij Present zijn in het grote gaan, Tao-zen toespraak november 2025

Op 11 september jl. kwam mijn vrouw Klaaske thuis ten val en brak haar bekken. Na het eerste telefoontje naar de dokter, kwam de hele zorgmachine op gang en na een kleine omweg lag ze vijf dagen later in revalidatiecentrum ‘De Die’ in Amsterdam Noord. Voor mij een bekende plek, ik had daar jaren geleden een paar dagen voor Maarten gezorgd, die zijn knie gebroken had.

En dan sta je daar plotseling weer midden in de wereld van het leed. Je ziet het om je heen, hoort Klaaske’s verhalen over de lotgenoten die ze daar ontmoet – over de breuken, over de eenzaamheid en ook over de ongelofelijke inzet en meelevendheid van het verplegend personeel.

Ik ging te rade bij de toespraken van Maarten en herinnerde me zijn verhaal over de vrouw, die haar hart uitstortte bij de Boeddha. Hij zei tegen haar: ‘vrouw, ga bij alle deuren langs en ontdek waar het leed ontbreekt’ – en overal was leed…
Toen ik de toespraak las, realiseerde ik me plotseling dat het die hele speciale sessie was, waarin Maarten geconfronteerd werd met een leerling die, juist omdat hij het accent op het leed van de wereld legde, hem met grof geschut te lijf ging: ‘dat hij de aanwezigen een schuldgevoel wilde opdringen en dat hij een Savonerola ¹) was.’
Zijn reactie ging als volgt:

Maar die opmerking van Tine heeft een herinnering bij me bovengebracht, die illustreert dat de geestelijke weg uiteindelijk uitmondt in het besef dat je verantwoordelijk bent voor álles.
Behulpzaam zijnen het grote bestel, Eefde december 1989, woensdagmorgen  

En toen vertelde hij over de Jood die hij in het Jappenkamp had leren kennen, die gemarteld was door de Gestapo – en toen medelijden met zijn beul kreeg.

Klaaske herinnert zich nog dat zij toen met grote moeite naar dit verhaal luisterde, het leed kwam zo dichtbij… Het liefst sloot zij haar oren daarvoor. Ook andere sessiegenoten hadden deze ervaring.

En plotseling kwam de tekst van ‘Een vergissing’ bij me boven, de convocatie voor het Tao-zen weekend van augustus 2005, die Maarten zestien jaar later schreef:

Er was eens een man die veel gruwelijke dingen had meegemaakt.
Op een dag dacht hij: “Zo zit het in elkaar, ik zal er de mensen van vertellen.”
Dat was natuurlijk heel aardig van die man. Misschien kon hij ze zo voor veel onheil behoeden.
Maar hij vergat, door het zo-zit-het-in-elkaar, aandacht te geven aan wat dagelijks om hem heen gebeurde. Ook vergat hij te kijken naar hoe het om hem heen was.
Het liep uit op een ongeluk. Toen hij bijkwam uit de verdoving in het ziekenhuis, langzaam, stukje bij beetje, leek alles nieuw. Ieder moment was kostbaar. Iedere ademhaling veranderde iets in zijn lichaam. Er kwam geen einde aan zijn verwondering.
Als hij de mensen hier eens van vertelde, zó dat ieder op zijn wijze er mee verder kon…
Maarten Houtman, Een vergissing, Convocatie Tao-zen weekend augustus 2005. 

Bovenaan:  Krantenknipsel over het 60-jarig huwelijk van het bruidspaar Johannes Koole (83 jaar) en Cornelia Schinkelshoek (82 jaar). Huwelijksdatum: 12-07-1861. 

_______________
_{1)Roomse boeteprediker, die in 1498 samen met twee andere ‘ketters’ op de brandstapel belandde. Hij wordt als een voorloper van de Reformatie beschouwd.}

Het eerder genoemde verpleeghuis ‘De Die’ ontleent zijn naam aan twee riviertjes, die van oudsher in deze contreien stromen: Kleine Die en Grote Die – zo valt op de website van Cordaan te lezen:

“De Die is vernoemd naar twee waters die door Amsterdam Noord stromen: De Grote Die en De Kleine Die. In De Die kunt u wonen, meedoen aan de activiteiten en gebruik maken van onze voorzieningen. Wonen in De Die betekent wonen in een veilige omgeving met hulp waar u dat nodig heeft. Ons team van betrokken, goed opgeleide mensen helpt u om uw leven in te delen zoals u wenst. Rust en privacy staan hierbij voorop.”

Nou, als je er eenmaal bekend bent, weet je dat het daar eerder een Grote Die is…
Het gebouw slaat zijn machtige vleugels uit over drie verdiepingen, met op elke verdieping vier afdelingen.

dinsdag 14 oktober, Elpermeer 200

Nee, dan is het hier op de Elpermeer maar een saaie boel, ‘ik woon op de vierde verdieping’, zeggen we dan – wat met die acht woonlagen voor vreemden best nog een uitzoekerij is. Maar goed, laten we zeggen dat het toch een zekere identiteit biedt. Zoals we elke zaterdag weer een van de bestellers van Albert Heijn – die beneden aanbellen – moeten vertellen dat hij met z’n blauwe AH-kratje ‘op de vierde verdieping’ moet zijn.
Ik kan me nog herinneren hoe absurd ik het vond, toen ik hoorde dat in New York veel straten nummers hebben, zoals 27th Street, Manhattan.

En toen kreeg ik een idee…
Op de website van ‘Landschapsbeheer Drenthe’ – Drenthe is de provincie waar het Elpermeer in ligt – zag ik dat de schitterende natuur daar je geheel belangeloos haar namen aanreikt. Ik heb maar gelijk een voorbeeld uitgewerkt voor hier:

Volgens deze indeling, zouden de bewoners op de vijfde verdieping daarvoor de naam ‘Wilde narcis’ meekrijgen:

"Hagar ging op weg met Ismaël aan haar hand. En alsof ze even eerder blind was geweest, zag ze nu een waterput. ‘Ze vulde de zak met water en gaf de jongen te drinken.’ Zo werden ze gered. Ismaël ‘woonde in de woestijn en werd boogschutter. Hij woonde in de woestijn Paran en zijn moeder nam een vrouw voor hem uit het land Egypte.’"
Roberto Calasso, Het boek van alle boeken, 2019

“De grote jaarlijkse wajangvoorstelling enkele weken later, duurt de hele nacht, tot zes uur in de ochtend. Imah heeft mij het verhaal meer dan één keer verteld, maar ik ben bang voor de demonen met hun blikkerende slagtanden. Gelukkig zijn Karti en Karto bij de voorstelling. Met hen erbij zal het wel niet zo erg zijn. Het is al middernacht en de demonen worden onrustig. Dat kun je zien aan de wilde bewegingen op het witte doek, met de flakkerende vlam van de olielamp erachter. Ze hebben nu het rijk alleen, want de helden zijn vertrokken.”
Maarten Houtman, De Breuk 

woensdag 12 november, Elpermeer 200

Bovenaan: 
Uitzicht uit de keuken van onze ‘Kleine Die’.

^{✏️ NOTITIE bij de De legende van koning David.}

“Koning David was niet zo’n vreselijk lieve jongen geweest. Dus de duivel meende dat hij aanspraak kon maken op koning David als hij stierf.”

Met deze woorden begint Maarten Houtman zijn toespraak De legende van koning David.
Die ‘strijd om de ziel’ van koning David plaatst ons terug in een tijdsgewricht, waarin de wereld nog in dit soort, voor ons: archaïsche beelden beleefd werd. Maar het zijn wel beelden die diep in ons collectieve bewustzijn verankerd zijn…

Ik kreeg grote behoefte aan een kleine geheugensteun: wat stond er ook weer over koning David in de Bijbel?
Om dat te weten te komen, zocht ik mijn toevlucht tot Het boek van alle boeken, de hervertelling van de Bijbel van Roberto Calasso, die als geen ander in staat is de mythologische verhalen van de mensheid opnieuw tot leven te brengen – zoals hij dat ook deed met de mythen van het oude India in zijn magistrale boek Ka, dat een lievelingsboek van Maarten Houtman was.
Hoewel het Oude Testament mij als kind van gereformeerde huize wel enigszins vertrouwd is, leest ‘Het boek van alle boeken’ alsof je een onbekende wereld betreedt. En wat voor wereld…
Hier de passage die Calasso wijdt aan de laatste dagen van koning David, waarbij hij het Bijbelboek 1 Koningen volgt:

“In zijn laatste jaren hield David meer van studeren dan van oorlog voeren. Jahweh had gezegd dat hij op een sabbat zou sterven. Elke sabbat was David volledig verdiept in de Thora, omdat hij wist dat de doodsengel iemand die de Thora bestudeert niet kan treffen. Zijn aandacht was geboeid, vloeiend, constant.
Uit de tuin klonk een geluid. David keek op en zijn ogen werden overstelpt door een bonte schittering. De tuin stond in volle bloei.
Wat was dat geluid? Een lokroep? David stond van tafel op, nog steeds in gedachten, bewoog zich langzaam naar het venster. Hij keek recht voor zich terwijl hij de paar treden afdaalde die hem van de tuin scheidden. Hij stapte mis en viel, sloeg met zijn nek op de stenen.
Zijn levenloze lichaam bleef in de zon liggen, omdat het sabbat was en niemand het zou mogen aanraken. Maar al snel cirkelden vier adelaars om hem heen en zorgden met hun vleugels voor schaduw, als onder een zwarte tent.”

---

In de middag gaat Maarten dieper op dat moment van ‘afgeleid zijn’ van koning David in:
“Ik wil nog een kleine aanvulling te geven op de legende van David. Dat er het moment is dat hij overweegt: ‘zal ik nou gaan slapen’ en dan naar buiten kijkt. Voor ieder mens geldt dat hij een paar momenten op de dag heeft dat hij onbeschermd is, dat hij eigenlijk én er zelf niet is én nog niet in de bescherming van het wezenlijke is – als hij slaapt is hij in die grote bescherming.”

Zelf ken ik dat gevoel van onbeschermd zijn, als ik ’s ochtends wakker wordt en me verloren voel in de wereld. Dan is er iets in mij wat probeert ‘in contact te te treden’ – ik ben altijd zielsdankbaar als dat gebeurt en ik me weer veilig voel. Een ander kan je daar soms bij helpen.

Bovenaan:  
Anselm Kiefer, Exodus, ’and with the blast of thy nostrils the waters were gathered together, the floods stood upright as a heap’, 2022.
Emulsion oil acrylic shellac gold leaf-sediment of electrolysis metal rope and paper on canvas, 660 × 760 cm.  

Misschien herinneren jullie je nog dat Maarten Houtman een tijdje in 'De Die' gelegen heeft, nadat hij zijn knie gebroken had – hij was in het park van Molenwijk omvergereden door een paar jongetjes, die er subiet vandoor gingen, elkaar toeroepend: “Wegwezen, we hebben hem gemold…”
Omdat Hanna van schrik haar beide enkels verstuikt had, heb ik hem, op haar verzoek, toen een paar dagen gewassen – totdat de broeders riepen: “Maar meneer, dat hoeft u helemaal niet te doen, dat doen wij!”
Naderhand had hij tegen Hanna gezegd: “Hein was geïnteresseerd in m’n pik.”

De Innerlijke Glimlach van de meester, 2 februari 2019. 

Donderdag 11 september 2025 – precies 24 jaar na nine eleven – maakte Klaaske een smak en brak haar bekken.
Onze nieuwe huishoudelijke hulp, Neziya, was net met haar queeste begonnen, maar Klaaske was haar al voor geweest en had van puur enthousiasme het grote openslaande raam op haar kamer aan beide kanten gelapt – vanuit een sluimerende schoonmaakwoede, die nog een erfenis van haar moeder moet zijn.
Toen ze daarna uit haar middagslaapje ontwaakte, wist ze niet wat ze zag … alsof de hele wereld plotsklaps doorlaatbaar was geworden … van puur enthousiasme stapte ze met een grote zwaai uit bed, intussen reikend naar wasgoed dat erachter lag … gleed uit en viel onzacht op het tapijt – dat nauwelijks bescherming biedt tegen het eronder liggende beton.
Nu ligt ze met een barstje in haar bekken in verpleeghuis ‘De Die’, hier in Noord, voor zes weken revalidatie – totdat het bot boven haar machteloze been weer voldoende aan elkaar gegroeid is.

klik op afbeeldingen voor vergroting

Donderdag 18 september, kamer 3713

Inmiddels heb ik de helft van haar attributen en speeltjes daarnaartoe gebracht.

Hier thuis draai ik nu regelmatig een was – voorheen het ‘alleenrecht’ van Klaaske – die ik met veel reiken, rekken, en strekken aan de hooggespannen lijnen van onze douche hang – die gelukkig hypergeventileerd is, dankzij een buurman met technisch vernuft.

Zondag 21 september: geland in De Die

Klaaske heeft de wonderbaarlijke gave, dat ze overal waar ze nu komt op handen gedragen. Ze straalt gewoon een grote levensvreugde uit – die niet geknakt is door haar fatale val. Pas werd ze in haar nieuwe onderkomen nog opgebeld door de AiO die na mijn noodmelding op die fatale dag, binnen een kwartier bij ons voor de deur stond.

Dinsdag 30 september: ontslag over 14 dagen !

Donderdag 2 oktober, achter de werktafel.

Zondag 5 oktober: Over progressie gesproken…

Woensdag 8 oktober a.s., gesprek met de ergotherapeut

“Waar het eigenlijk om gaat – ik durf het haast niet te zeggen – is het feit dat je alleen bént. En dat je dat vergeten bent in de droom die wij ‘het leven’ noemen.
En als je zo naar je leven kijkt, dan merk je hoe dat eigenlijk daar omheen draait, om dat hebben van een bevredigende relatie. En hangt er dan van af hoe hoog je eis is, of je dat ooit bereikt.”
 Maarten Houtman, ‘Jij bent de schepping’ 

Dinsdag 7 oktober: Selfie in De Die

Woensdag 8 oktober, resultaat gesprek ergotherapeut:

Donderdag 9 oktober: Ergonomische herinrichting…

Vrijdag 10 oktober: Een klein moment van introspectie…

Zaterdag 11 oktober, de Amaryllis ontluikt…

Zondag 12 oktober, de Amaryllis staat in bloei.

Klaaske doet een bestelling bij Bol.com

en dan…

Maandag 13 oktober, “U MAG NAAR HUIS!”

… Suddenly an eagle darkened the sky. Its bright black, almost violet feathers made a moving curtain between clouds and earth. Hanging from its claws, likewise immense and stiff with terror, an elephant and a turtle skimmed the mountaintops …
Roberto Calasso, KA.   

Dinsdag 14 oktober, WEER THUIS!

klik op afbeeldingen voor vergroting

EINDE

Bovenaan: Sagittarius A*, ook wel bekend als Sgr A*, is een superzwaar zwart gat en een radiobron in het centrum van de Melkweg. Het object bevindt zich in de samengestelde radiobron Sagittarius A op 26.673 lichtjaar van de Zon. Het bevat 4,15 miljoen zonsmassa's in een gebied met een radius van minder dan 6,25 lichtuur. Ontdekt: 13 februari 1974. (Wikipedia)

Fragment uit ‘De breuk’, de autobiografische romen van Maarten Houtman, hoofdstuk ‘Het onmetelijke’. Daarin komt het troepentransportschip, waarmee hij terug naar Holland vaart, vlak na de schemer in een zandstorm terecht. Gewapend met een oliepak en een stofbril, neemt hij op het dek het schouwspel in ’t oog:

“Ik vergeet alles en kijk er zó intens naar, dat ik meegevoerd word door het geweld van de zandrivieren die zich in de einder verliezen. Alle ballast is van me afgenomen. Schoongeschuurd heb ik het kleine schip met zijn mierenbedrijvigheid verlaten en ben ik onderweg naar wat nog komen moet, maar dat ik al vermoed. Ongeremd door overwegingen en menselijke berekeningen zuigt de verte me op, steeds sneller, totdat ik door een open plek de sterren op me af zie komen, eerst wit en ver, dan steeds dichterbij in allerlei kleuren van zacht tot verblindend fel.
Ik moet nu terug zijn in de oorsprong en kan opnieuw gevormd worden, zonder al de aangroeisels die me tot nu toe verstikt hebben en waar de mensen zo trots op zijn. Daaraan te sterven lijkt weldadig.”
Maarten Houtman, De breuk | Het onmetelijk.

“Heer, laat mij ontdekken wie ik ben,
vóór ik een zwart gat in word gezogen,
miljoenen malen sterker dan ik ben –
dan wij zijn, er is geen hulp dan bij U.”

Sinds ik aan Tao-zen ben gaan doen,
liggen de zaken wat anders – hoewel:
“Jij zit nog zó vast aan je afkomst,”
zei Maarten tegen mij, waarop ik zei:
“Ik? Maar ik ben toch geëmancipeerd...”

Als je dan weer op je bankje zit,
met al die malende gedachtenstromen 
is het heerlijk dat er iemand voorzit,
die weet hoe je daar uit kunt komen –
...Maarten is er niet meer, wat nu?

Wat heb ik nu van hem meegekregen –
oefenend op de ‘weg van niet-dwang’
ben ik aan mezelf overgeleverd,
daar zijn regels noch voorschriften.

Terugkerende vraag: Wat is ‘Tao-zen’
en die ‘energie’, wat moet ik ermee? –
terwijl het AL zijn bevindingen bevat
om ‘Zen’ weer tot leven te wekken.

Tot in der eeuwigheid op Godot wachten,
maar de wereld om ons heen verglijdt –
kun je de waakvlam van aandacht zijn,
om te voorkomen dat ze zal ontploffen.

Voortdurend scheppen door niet-doen –
niet één, maar alle dagen van je leven.
Hein Zeillemaker

In ons eigen straatje zijn wij het centrum van de wereld – als je als kind je adres opgaf, fantaseerde je daar de hele wereld bij, zo van: Petje – Turfpoortstraat 10 – Naarden – Nederland – Europa – Aarde – Heelal.
Dit primitieve ‘kosmisch bewustzijn’ verraadt misschien al een oerbesef van de onmetelijkheid…

Op de kennismakingsbijeenkomst van Mantak Chia in Krasnapolsky in Amsterdam in 1985, liet hij ons een Qigong oefening doen, zittend op je stoel, waarbij hij je vroeg je aandacht eerst diep in de aarde te richten, om dan de ruimte boven je hoofd te verkennen, om zo contact te maken met de kosmische energie.

In de samenvatting achterin zijn ‘Aanwijzingen bij de Tao-zen meditatie’, schreef Maarten:

“Uit het voorgaande is duidelijk dat je je bewust moet worden van de kosmische werkingen, die onophoudelijk op je inwerken, ook al merk je ze niet omdat je bezig bent met de in de materie geopenbaarde zaken, die wij de wereld en de ander noemen.
Die kosmische werkingen word je je bewust in de oefeningen van houding, adem en energiecirculatie.
Bij het bewust worden en daardoor steeds gemakkelijker ervaren hiervan verlegt je aandacht zich vanzelf naar andere zaken, die meestal niet zichtbaar zijn.
Daardoor krijgt de wereld een totaal andere betekenis voor je.
Wees alleen maar bij jezelf, stil en aandachtig, opgenomen in het Ene.
Van daaruit tussen de mensen, het werk en het veelsoortige, dat voorbij en door je heen gaat, blijf je er luisterend mee verbonden.”
_{Maarten Houtman, Aanwijzingen bij de Tao-zen meditatie, 5e druk 2001.}

Afbeelding bovenaan:
Twee jaar geleden haalde hij voorpagina’s van kranten wereldwijd: het gigantische zwarte gat in het centrum van de Melkweg, Sagittarius A* (Sgr A*), vastgelegd door een netwerk van radiotelescopen. Nu hebben diezelfde telescopen indirect een opname gemaakt van de magnetische velden rondom Sgr A*, een object waarvan de zwaartekracht zo sterk is, dat alles wat te dichtbij komt, er voor altijd in verdwijnt, zelfs licht. Astronomen zagen daarop sterke, spiraalvormige magnetische velden, wat eerder ook al werd waargenomen bij een ander veelbestudeerd zwart gat M87*. Mogelijk is dit dus ‘typisch’ voor zwarte gaten. En misschien straalt Sgr A*, net als M87*, dan ook stromen materie uit via dat magnetische veld. Sgr A* staat 27.000 lichtjaar van de aarde en zijn massa is vier miljoen keer die van de zon.
Laura Bergshoek, NRC 28 maart 2024

Kunst & Cultuur Anselm Kiefer, De Groene, 2007

De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer (1945) haalde de hele mythologie en geschiedenis van Duitsland overhoop om het zwijgen van zijn landgenoten te doorbreken.
Rogier Ormeling, 22 juni 2007

In het schilderij Icarus – Märkisches Sand (1981) heeft Icarus de gedaante aangenomen van een gevleugeld schilderspalet dat boven Brandenburg vliegt. Het palet stort echter niet, zoals Icarus, neer vanwege de zon, maar vanwege de hitte van het landschap dat door de oorlog in brand staat. Op briljante wijze laat Kiefer zien dat op Duitse bodem zó’n uitslaande brand heeft gewoed dat een Duitse kunstenaar destijds geen andere keuze had dan zich met de geschiedenis bezig te houden. Hoe graag de kunst ook autonoom en transcendent wil zijn, aan de zwaartekracht van de geschiedenis kan ook zij niet ontkomen.

Samen met collega’s als Baselitz, Immendorf, Penck, Polke en Richter verwierp Kiefer daarom in de jaren zestig de heersende abstracte, puur formalistische moderne kunst. Zulke autonome kunst verwijst immers vooral naar zichzelf en hield zodoende in Duitsland slechts het grote zwijgen in stand, het taboe op het ter sprake brengen van het nazi-verleden. Dat werd pas 25 jaar na de oorlog doorbroken, toen de eerste generatie Nachgeborenen volwassen werd en historici, schrijvers, kunstenaars en cineasten vragen gingen stellen: ‘Wat deed je tijdens de oorlog, vader?’

Als geen ander haalde Kiefer de hele Duitse mythologie en geschiedenis ondersteboven, vanaf de eerste Germaanse overwinning op de Romeinen in 9 AD tot aan de Tweede Wereldoorlog. Hij moest en zou uitvinden hoe het, ondanks alle grote Duitse denkers, schrijvers, dichters en componisten, tot de catastrofe was gekomen. Zijn zwartgeblakerde landschappen en schilderijen van lege geruïneerde nazi-ruimten gaan uiteindelijk over hemelbestormende hoogmoed die tot rokende puinhopen leidt. Tegelijk lijkt Kiefer door middel van materialen als klei, zand en stro de door de nazi’s geperverteerde romantiek nieuw leven te willen inblazen. Ook de moderniteit ontkomt namelijk niet aan kritiek. De holocaust was immers een bureaucratisch-industrieel en dus modern project.

Wellicht was ook dat een overweging om Kiefer te laten exposeren in het Grand Palais in Parijs, die monumentale, in 1900 uit glas en staal opgetrokken kathedraal van de vooruitgang. Kiefer, die nooit terugschrikt voor wagneriaanse proporties, heeft in het middenschip drie grote betonnen Babelse torensculpturen geplaatst. Eén daarvan, Sonnenschiff, reikt inclusief zonnebloemen als een fantastisch luchtkasteel naar de hemel. Een andere toren is volledig ingestort en wordt als een verzonken beschaving overvaren door een meterslang loden oorlogsschip. Naast de torens heeft Kiefer zeven hangarachtige, door hem huizen genoemde, loodsen – tot wel twaalf meter hoog – geplaatst, aan de buitenkant bekleed met golfplaat en van binnen wit geverfd als museumwanden.

In het eerste huis hangt Nebelland (1997) een schilderij van 5,7 bij 8 meter. Vanuit dichte nevelen verschijnt een piramide, als een droombeeld, in verregaande staat van ontbinding. Onder aan de treden, die de suggestie wekken evengoed uit lichamen te kunnen bestaan, ligt een man op zijn rug, slechts gekleed in een broek. Boven hem steekt een draad met een terracotta hart uit het schilderij. Het werk roept zowel associaties met Azteekse mensenofferrituelen op als met de dodentrap van Mauthausen. Hoe meer een cultuur aanspraak op de hemel maakt en hoe hoger haar gebouwen, hoe meer offers. Boven in de mist staat: ‘Nebelland hab ich gesehen. Nebelherz hab ich gegessen’. Een citaat uit het gedicht Nebelland van de Oostenrijkse Ingeborg Bachmann (1926-1973), een van de twee dichters aan wie Kiefer zijn expositie heeft opgedragen. De andere is Paul Celan (1920-1970), die met zijn schrijnende concentratiekamppoëzie het onzegbare wist te raken.

NB Klik rechtsboven op afbeeldingen om te vergroten. 

Als Chute d’étoiles (Sterrenval), zoals de tentoonstelling heet, een essentie bevat, dan is het wel dat ook de cultuur onverbiddelijk is onderworpen aan de kringloop van de natuur. Steeds weer plaatst Kiefer zijn aardecultus tegenover de luchtcultus van de vooruitgang. In Aperiatur Terra, een van de drie grote landschappen uit het vierde huis, groeien bont gekleurde bloemen triomfantelijk uit de gebarsten aarde op. In het zevende huis zien we naast een liggende dode palmboom 33 werken achter glas waarin tegen een aardekleurige achtergrond met gips bestreken palmbladeren wederopstanding symboliseren. In Reis naar het einde van de nacht, een 33 flinke zeegezichten tellende ode aan Céline’s roman, zijn de tegen de verf geplakte driedimensionale loden oorlogsschepen hulpeloos en doelloos overgeleverd aan de golven. Voor de sterren in De Melkweg, een ontzagwekkend schilderij van 7,10 bij 8 meter, een antwoord op het glazen dak van het Palais, gebruikte Kiefer zwarte zonnebloemzaden. Alleen zo kunnen hemel en aarde ooit samenvallen.

Het is maar beter alleen te kijken naar de hemel, in plaats van die te willen bereiken. We moeten het met de aarde doen. Vroeg of laat exploderen ook de sterren.

---

Monumenta 2007: Anselm Kiefer. Sternenfall/Chute d’étoiles. Grand Palais, Parijs, t/m 8 juli.

ANSELM KIEFER-ZEVENLUIK OP SHAKINGLIFE

1. Sag mir wo die Blumen sind

2. De strooien offers van Kiefer

3. De zinsbegoocheling van Kiefer

Bijlage: Anselm Kiefer, ‘Waldsteig’

4. Unter einem Zuckerhimmel

5. Het bos en de rivier

6. The Painting of History

7. The Language of Material

Bijlage: Anselm Kiefer: The Terror of History, the Temptation of Myth