SHAKING LIFE

Met dank aan Karl Ove Knausgård

Bovenaan: De Duitse kunstenaar Anselm Kiefer.
Foto Waltraud Forelli.

_{Pour Jean-Noel – Extases feminines (detail), 2014
Waterverf op papier, 114 x 50 cm}

^{(de drie schutbladen voor)}

NRC interview van 8 maarte 2025, waar het allemaal mee begon:

 Kiefer werd in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw beroemd met schilderijen waarin hij het Duitse verleden onder de loep neemt. Er ontstonden doeken die refereren aan het nationaalsocialisme, over het ‘niet-weten’, maar ook aan sagen uit de Germaanse mythologie. Kiefer beeldde niets letterlijk af, maar gebruikte symbolen die nieuw waren voor die tijd. Een zwaard, een zolder, een landschap, een bloem – alles zit vol tragische dreiging.

In 1990 verhuisde hij naar Zuid-Frankrijk, een zijdefabriek in Barjac, waar hij dat Duitse verleden allengs losliet. In plaats daarvan worden de kosmos, zijn sterrenstelsels, de kabbala en de eeuwige cyclus van leven en dood belangrijke thema’s.“Ziet u die verhuizing als een breuk met uw werk van daarvoor?”

„Wat betreft die kosmos: soms moet je als kunstenaar je kamer uit gaan, de wereld in. Vanzelfsprekend kom je dan bij de kosmos uit. Maar een breuk is er niet. Mijn fascinatie voor de Tweede Wereldoorlog en wat zich daar aan gruwelijks heeft afgespeeld is nooit overgegaan. Ze is wel anders geworden. Alles wat ik maak is anti-oorlog.”

De titel van de twee tentoonstellingen nu – ‘Sag mir wo die Blumen sind’ – is een anti-oorlogslied, vooral bekend geworden door de vertolking van Marlene Dietrich. Oorspronkelijk is het een Oekraïens lied.

„Is dat zo? Dat wist ik niet.”

U heeft die titel dus niet gekozen om een uitspraak te doen over de oorlog in Oekraïne?

„Nee. Bij mij zit alles van binnen. Ik heb geen programma. Ik ga echt niet zitten denken: ‘Oh, het is oorlog in Oekraïne, in Gaza, ik moet iets over die conflicten maken.’ Zo werk ik niet.”  

In onderstaande passage, uit ‘Het bos en de rivier, over Anselm Kiefer en zijn kunst’ van Karl Ove Knausgård, ontvangt Kiefer een eredoctoraat aan de Albert-Ludwigs-Universität in Freiburg.
Na de redevoering van de decaan van de faculteit, richt Knausgård zijn vizier vervolgens op eredoctor Anselm Kiefer:

“Zijn respect voor de academische wereld leek groot.
Misschien, besefte ik opeens, had hij zich hier minderwaardig gevoeld?
Hij kwam tenslotte uit een afgelegen plattelandsdorp, de juridische faculteit van deze oeroude universiteit moet voor hem symbool hebben gestaan voor de grote wereld. En had hij niet gezegd dat zijn vader academische ambities had gekoesterd, zonder een formele opleiding te hebben genoten? Of beter gezegd, dat zijn moeder ambitieus was geweest in zijn plaats?

Op een groot scherm achter hem verscheen een foto van een jonge Kiefer die de Hitlergroet bracht. ‘Ik herinner me niet welke leraar me inwijdde in de politieke filosofie van Carl Schmitt,’ zei hij. ‘Weliswaar met de nodige waarschuwing. Maar juist die waarschuwing voor de verboden vrucht maakte me natuurlijk alleen maar nieuwsgieriger. Zo begon mijn grondige onderzoek naar het nationaalsocialisme, wat twee jaar later resulteerde in mijn performance Besetzungen.’ 
Carl Schmitt was een belangrijk politiek filosoof die ook de zogenoemde kroonjurist van het Derde Rijk was geweest. Besetzungen was Kiefers afstudeerproject voor de kunstacademie in Karlsruhe, waar hij ging studeren nadat hij zijn rechtenstudie had afgebroken. Op de foto’s zag je Kiefer die de Hitlergroet bracht in verschillende Europese landen die tijdens de oorlog door Duitsland waren bezet. Hij bracht de Hitlergroet in bossen, op stranden, op heuvels en vlakten.
De foto’s kwamen pas in 1975 in de openbaarheid toen sommige ervan werden gepubliceerd in het Duitse kunsttijdschrift Interfunktionen. Het werd een groot schandaal. Curatoren en kunstenaars namen uitdrukkelijk afstand van het werk, adverteerders en sponsors trokken zich terug uit het tijdschrift. Kunstenaar Marcel Broodthaers, die er ook bijdragen aan leverde, zei: ‘Wie is deze nazi die denkt dat hij antifascist is?’
Dat was Kiefers eerste belangrijke kunstwerk.
De samenleving waar Kiefer in 1969 deel van uitmaakte en waarin hij was opgegroeid, was niet lang daarvoor een wereldoorlog begonnen en had zes miljoen Joden uitgeroeid. Het geweld en de wandaden waar deze samenleving zich schuldig aan had gemaakt, waren onbeschrijfelijk. Maar in Kiefers jeugd sprak niemand erover. Hoewel alle families, alle buren en vrienden erdoor getekend waren, hoewel een hele generatie de meest gruwelijke en traumatische dingen had meegemaakt, sprak niemand erover.
Kiefers eerste foto’s vliegen die stilte recht naar de keel.
Waarom had uitgerekend hij, deze jonge oud-student rechten van het platteland, met een bril en kunstenaarsambities, het nodig gevonden om die thematiek bespreekbaar te maken?
Kunst is geen liefdadigheid, de kunstenaar is niet iemand die belangeloos geschenken uitdeelt aan de maatschappij. Kunst ontstaat omwille van de kunstenaar. Kiefer moet er iets in hebben ontdekt wat hem bovenmatig interesseerde en wat misschien ook resoneerde met iets in zijn binnenste. Dat hij het uniform droeg van zijn vader, die tijdens de oorlog officier was geweest in het Duitse leger, kan geen toeval zijn geweest. Zijn vader sprak niet over de oorlog, zijn vader zweeg, en als hij er dan toch iets over moest zeggen, gebeurde dat in neutrale of vergoelijkende bewoordingen. Bovendien is het moeilijk voor te stellen dat een soldaat van het oostfront terugkeerde zonder dat zijn ziel was beschadigd. Besetzungen is met andere woorden niet alleen een afrekening met een vader, maar ook met een generatie en een natie. Maar er is meer, want deze nazi wordt altijd alleen in de natuur afgebeeld, waarmee de foto’s aan de Duitse romantiek refereren, Caspar David Friedrichs schilderijen van mensen alleen in de natuur, zwevend tussen verbondenheid en vervreemding, verlangend naar eenheid en authenticiteit, iets waar het nazisme op de een of andere manier ook mee geassocieerd werd of uit voortkwam. In Kiefers versie blijft evenwel niets meer van die hoogwaardige verbondenheid tussen mens en natuur over; daarin treedt de afstand tussen de natuur en het symbool op de voorgrond en springt het belachelijke van het uniform en de Hitlergroet in het oog.

Anderzijds schreef hij rond diezelfde tijd in zijn aantekenboekje dat hij ’s werelds beste schilder was, dus van minderwaardigheidscomplexen zal hij weinig last hebben gehad.
Een antwoord zou ik nooit krijgen, bedacht ik. Ik kon het hem ook niet vragen, en verder kon ik er alleen maar naar raden. Misschien wist hij het zelf niet eens.”

“Toen de lezing afgelopen was en Kiefer glimlachend aan de rand van het podium stond te praten met een aantal mensen, vermoedelijk notabelen en familieleden, volgde ik de massa de trappen op langs de rijen banken naar buiten, de grote hal in. Daar stond een lange tafel waar glazen wijn en eenvoudige hapjes werden geserveerd. Ik ging in de rij staan, kreeg een glas rode wijn en een Bretzel en liep naar de andere kant van de hal, waar ik alleen kon zijn en tegelijkertijd rondspeurde naar Forelli.^[1] Ergens zou nog een feestelijk diner plaatsvinden, en ik was uitgenodigd, maar daar wilde ik Kiefer niet mee lastigvallen. Dit was zijn grote avond waarop hij met oude vrienden, familieleden, universiteitsprofessoren en kunstenaars moest praten in plaats van onbeduidende gasten bij de hand te nemen.
In de buurt van waar ik stond, was iets in witte letters op de rode wand geschreven. Nieuwsgierig liep ik erheen om het te lezen:

Die Albert-Ludwigs-Universität gedenkt in Trauer und mit Scham ihrer Mitglieder, die unter dem nationalsozialistischen Regime als jüdische Opfer der Rassenideologie oder als politisch Verfolgte Tod, Vertreibung oder schwere Benachteiligung erlitten haben, und aller, deren Namen und Schicksal wir nicht mehr kennen.

Op slag realiseerde ik me dat het hier had plaatsgevonden. Niet alleen in dit land, en niet alleen in deze stad, maar ook hier aan deze universiteit. Dat Heidegger hier rector was geweest onder de nazi’s.
Hadden wij het niet evengoed kunnen zijn?
Ik keek de hal in. De vloer was van steen en het galmde van de stemmen en de voetstappen van alle mensen die rond de ingang van de aula en de volle tafel stonden, de meesten met een glas rode wijn in de ene hand en een snack in de andere. Kiefer was makkelijk te herkennen in zijn witte overhemd en met zijn extraverte, opgewekte lichaamstaal
Wat had hij nou zojuist gezegd in zijn toespraak?
Ik vraag me af hoe ik zou hebben gereageerd als grote geesten als Carl Schmitt, Martin Heidegger, Céline en Gottfried Benn zich hadden laten verleiden.

Ik liep naar buiten door een zijdeur en stak op de buitentrap een sigaret op, checkte mijn telefoon, keek naar de lichtgevende ramen van het classicistische gebouw aan de overkant van de straat, dat vast ook bij de universiteit hoorde. De zachte stemmen van twee studenten die in het donker kwamen aanlopen werden langzaam luider en ebden weer weg, het licht van een voorbijrijdende fiets knipperde, als van een kleine ambulance. En hoog daarboven in de lucht knipperde een ander, schijnbaar even klein lichtje, dat van een vliegtuig.
Ik gooide mijn sigaret op straat, waar hij bleef liggen gloeien terwijl ik me omdraaide en terug naar binnen liep.”

“Na de lezing werd Kiefer op het podium geinterviewd. Hij was een onvoorspelbaar interviewobject, vooral als hij de lachers op zijn hand wilde krijgen. Telkens als hij iets grappigs zei, keek hij naar het publiek. Hij leek  zich te amuseren. 
Het viel me op dat Forelli, die op de rij voor ons zat,  meermaals dubbel lag van het lachen, en het was mooi  om te zien dat haar toewijding voor hem en zijn kunst zo  oprecht was. 
Hij vertelde het verhaal dat hij als klein jongetje paus  wilde worden. Tijdens onze ontmoetingen van de voorbije  drie jaar had ik dat verhaal al een keer of zes gehoord.  Het was uiteraard onschuldig en grappig bedoeld, maar  als je iemand iedere keer dat je hem ontmoet hoort zeggen  dat hij als kind paus wilde worden, begin je je op den  duur af te vragen wat hij eigenlijk probeert te zeggen. 
‘Ik ben opgegroeid tussen de rivier en het bos; zei  hij ook nog, en dat zinnetje bleef in mijn hoofd spoken  nadat de lezing was afgelopen en we een taxi namen naar  de overkant van de rivier, waar we waren uitgenodigd  voor ‘een intiem avondmaal met familie en vrienden.  Maar wat intiem is voor Kiefer, is dat niet per se voor iedereen.  Met z’n dertigen namen we plaats aan de lange  tafel, voornamelijk galeriehouders en andere mensen uit  de kunstwereld, voor zover ik dat kon inschatten.
Ik zat naast Forelli, die me bijpraatte over wat er zoal  was gebeurd sinds onze laatste ontmoeting. Kiefer had  geen nieuwe studio gebouwd en was evenmin verhuisd,  maar hij had wel zijn bestaande studio in Parijs uitgebouwd.  De schilderijen waar hij momenteel aan werkte,  waren zo mogelijk nog groter geworden, hij stond bijna voortdurend boven in de kooi van zijn lift te schilderen. 
Toen het diner op zijn einde liep, kwam hij bij ons aan  tafel zitten. Hij vertelde dat de schilderijen waar hij nu  aan werkte zo groot waren dat hij het overzicht verloor –  hij stond daarboven in de kooi te schilderen, en wanneer  hij die liet zakken en achteruitliep in de hal om het werk  te bekijken, was hij vaak al vergeten wat hij ging doen als  hij weer boven kwam.”

Nog een slotpassage, uit ‘Het bos en de rivier, over Anselm Kiefer en zijn kunst’:
“[ … ] vorige stuurde Forewlli ons opnieuw een uitnodiging. Kiefer zou nu in Tate Britain in Londen komen vertellen over hoe hij tegen de schilderijen van Van Gogh aankeek die werden tentoongesteld, en hoewel hij het niet onmiddellijk over zijn eigen schilderijen zou hebben, vermoedde ik dat zijn kijk op zijn eigen werk in zijn lezing zou doorschemeren. “

“In januari 2020 zag ik de gigantische schilderijen waar  hij aan gewerkt had, toen ze werden tentoongesteld in  The White Cube Gallery in Londen. Kiefer was er ook,  hij nam deel aan een panelgesprek over kunst en wetenschap  met de tentoonstelling als uitgangspunt. Tijdens  het gesprek gleed mijn blik naar het schilderij dat achter  de deelnemers hing. Het was reusachtig en deed me denken  aan Schwarze Flocken, met zijn besneeuwde vlakte,  zijn rijen takken die op runentekens leken, zijn donkere,  apocalyptische lucht. In de lucht hingen zeven rode zegels,  ze leken op kogelgaten en waren allemaal genummerd.  Het panelgesprek ging over de relatie tussen wetenschap  en kunst, en hoewel er een astrofysicus en een  wiskundige van het allerhoogste niveau aan tafel zaten,  wist niemand die relatie beter uit te drukken dan de combinatie  van een landschap, kogelgaten en getallen. De  wetenschap beschrijft de wereld op een abstracte manier,  terwijl de wereld zelf concreet is, en die twee werkelijkheidsniveaus  kan alleen de kunst, met haar derde taal, samenbrengen.”

“Tijdens het obligaat geworden diner na het debat werd  mijn naam niet plechtig uitgeroepen, werd ik niet op  beide wangen gekust, en het was al een paar jaar geleden  dat ik tijdens een diner naast Kiefer aan de hoofdtafel  had mogen zitten. Die avond zat ik helemaal aan het uiteinde  van een kleinere tafel. Ik vermoedde dat dat kwam  omdat ik nu al vijf jaar aan mijn artikel over hem aan het  schrijven was. 
Tegen het einde van het diner kwam Kiefer aan onze  tafel zitten en stuurde het gesprek richting evolutieleer.  Toen hij plotseling niet op een woord kon komen, keek  hij onzeker om zich heen. 
‘Hoe heet dat ook alweer, als de evolutie verandert? Als  er een grote verande~ing plaatsvindt?’ 
Niemand antwoordde.
‘Mutatie: zei ik.
‘Juist, mutatie!’ zei hij. ‘Dat is het! Mutatie!’
Toen keek hij me aan.
‘Wat bent u van beroep?’
Maakte hij een grapje? Of herkende hij me niet? Sinds  onze vorige ontmoeting had ik een baard laten groeien  en mijn haar laten knippen, maar hij wist toch dat ik hier  was?
‘Ik ben schilder: zei ik, in een poging om zelf ook grappig  te zijn.
‘Schilder?’ vroeg hij.
Hij draaide zich naar Forelli toe, die naast hem was  komen zitten, en vroeg haar wie ik dan wel was.

Het was de laatste keer dat ik Anselm Kiefer heb gezien.  Het artikel dat ik over hem schreef, werd een paar weken  later gepubliceerd. Ik ging er niet van uit dat ik daarna  nog iets van hem zou horen, want hoewel ik alleen maar  had geschreven over wat ik had gezien en gehoord, telkens  als gast op uitnodiging, is het een van mijn fundamenteelste  ervaringen als auteur dat schrijven over andere  mensen en over de indruk die ze op je maken, zo goed  als altijd met een zekere vorm van verraad gepaard gaat.  Niet door kwade wil van de schrijver, of door andere al  dan niet verborgen motieven, zoals geldingsdrang, waarbij  de beschreven persoon kleiner wordt voorgesteld dan  hij of zij is, en evenmin doordat iets wordt onthuld wat  geheim had moeten blijven – nee, ik denk nu gewoon  aan de beschrijving van doodnormale karaktertrekken,  zichtbaar voor iedereen, bekend bij de beschreven persoon  en bij de mensen uit diens omgeving. In je eigen  wereld zitten, waar wat je denkt, zegt en doet voor zich  spreekt, is één ding, maar het is iets helemaal anders om  als buitenstaander te kijken naar wat je hebt gezegd en  gedaan en vast te stellen dat niets voor zich spreekt, maar  alles vragen oproept. Het is een universeel fenomeen,  bijna iedereen voelt een zeker onbehagen als er over hem  of haar wordt geschreven, tenzij het één grote lofzang is. “

Een paar dagen nadat het artikel was gepubliceerd, viel er  thuis een kaartje in de bus, onmiskenbaar geschreven in  het handschrift van Kiefer. 

Beste Karl Ove, schrijft hij.  Ik vond uw tekst goed. Wanneer zien  we elkaar nog eens terug?  Laat uw haar niet knippen! Anselm.

^{(de twee schutbladen achter)}

‘aus der prunkenden Vegetation’

Wir spielen
unter einem Zuckerhimmel
Krieg,
nennen flackernde
Strohfeuer
Ewigkeit
und jede Katastrophe
einen Sieg.
Was immer auf uns niederfährt:
Wir nehmen es gelassen,
heiter
und spielen
und spielen weiter
unter einem Zuckerhimmel Krieg.
Christoph Ransmayr, Unter einem Suckerhimmel.

Anselm Kiefer als illustrator

Terwijl ik zelf al wekenlang helemaal ‘in Kiefer ben’, kwam de buurvrouw, die ook ‘in Kiefer’ blijkt te zijn, aanzetten met deze onwaarschijnlijk mooie Duitse dichtbundel – met tussen de ballades en verzen door meesterlijke aquarellen, die gewoon van de pagina’s afspatten.
Dit juweeltje scannen durf ik niet (behalve de kaft), dus raapte ik alles bij elkaar wat ik online kon vinden en maakte foto’s uit de hand. Mét de nodige commentaren en aanbevelingen:

Von Vogelhochzeiten und Kühltruhen 9

Odysseus 13
Der Einzige 27
Trost des Steinschleifers 45
Nachrichten aus der Höhe 63
jägerin im Sonnenbad 91
Ballade vom wehrhaften Experten 99
Am Rand 104
Tornado 123
Cinggis Qaan oder Das Blau des Himmels 130
Ruhestätte, unauffindbar 151
Unter einem Zuckerhimmel 156
Ballade von der glücklichen Rückkehr 173
Spiegelungen 197

Heimkehr von den Irrfahrten

Ein großformatiger, opulent ausgestatteter Band im Werk von Christoph Ransmayr: Balladen und Gedichte, illustriert von Anselm Kiefer

»In den ersten jener abenteuerlichen, von Rätseln erfüllten Jahre, die manchmal schwärmerisch Kindheit genannt werden, habe ich Erzählungen vor allem als Gesänge gehört.« 
Die ersten Geschichten im Leben Christoph Ransmayrs waren die Gesänge eines häuslichen Frauenchors, in dem seine Mutter und mit ihr eine Magd alles, was einem Kind erzählt werden sollte, sangen. Diesem Beispiel folgend erzählt Christoph Ransmayr nun in Balladen und Gedichten von abenteuerlichen Reisen nicht nur ins Hochgebirge, in das Blau des Himmels oder an den Meereshorizont, sondern durch die Zeit. 

Anselm Kiefer hat Ransmayrs Balladen und Gedichte mit Serien von Aquarellen begleitet, die er ausschließlich für diesen Band geschaffen hat. Die vorliegende opulent ausgestattete Sammlung verschränkt die Sprache Christoph Ransmayrs mit der Kunst Anselm Kiefers. »Unter einem Zuckerhimmel« erscheint als der zwölfte Band, als Sonderband, in Christoph Ransmayrs Reihe »Spielformen des Erzählens«.   

Odysseus

Also gut,
sagt ein erschöpfter Arzt
unter Vorbehalten
(dieser endlose Nachtdienst!):
Also gut, kehren Sie heim.

Und so warte ich,
der Städteverwüster, der Listenreiche
im Morgenrot
auf die letzte Prüfung meines Blutes,
 auf meine Entlassungspapiere, meinen Paß

und höre schon die Brandung,
sehe schon das Meer
und auf seinem Spiegel
ein gleißendes Gespinst möglicher Routen,

ein Knäuel von Routen der Heimkehr,
die am Ende vielleicht
alle zurückfuhren
in die Ruinen von Troja.

Vorsicht! Noch glotzt mich
Polyphems Auge an,
eine wachsame Kamera,
aber die Mastspitzen
meines auf Reede schaukelnden Schiffs

kritzeln bereits Vorschläge
zum Gewinn der offenen See
an den Himmel.

Der Einzige

Nachtrichten aus der Höhe

Cinggis Qaan oder Das Blau des Himmels

Wir spielen unter einem Zuckerhimmel

Wir spielen
unter einem Zuckerhimmel
Krieg,
nennen flackernde
Strohfeuer
Ewigkeit
und jede Katastrophe
einen Sieg.
Was immer auf uns niederfährt:
Wir nehmen es gelassen,
heiter
und spielen
und spielen weiter
unter einem Zuckerhimmel Krieg.

Unter einem Zuckerhimmel

Christoph Ransmayr und Anselm Kiefer schufen ein Buch, das überdauern wird
Publiziert am 2. Januar 2023 von Frank Dietschreit
Odysseus ist müde und ausgelaugt, viel zu lange war er unterwegs, hat unzählige blutige Schlachten geschlagen, sich auf der Suche nach der verlorenen Heimat heillos verzettelt und ist durch das Labyrinth der Menschheitsgeschichte geirrt. Die sich um ihn und seine endlose Reise rankenden Mythen und Märchen sind ihm nur noch schnuppe und können seine Sehnsucht nicht mehr stillen.

Ausgezehrt liegt der listenreiche Städteverwüster in irgendeinem Krankenhaus, lässt seine Blutwerte noch einmal checken, wartet auf seine Entlassungspapiere und seinen Pass, sieht bereits das Meer wieder vor sich „und auf seinem Spiegel / ein gleißendes Gespinst möglicher Routen, / ein Knäuel von Routen der Heimkehr, / die am Ende vielleicht / alle zurückführen / in die Ruinen von Troja.“
Mit einem durch Zeit und Raum, Realität und Utopie irrlichternden „Odysseus“ eröffnet Christoph Ransmayr seinen neuen Band mit Gedichten und Balladen, in dem Schönheit und Schrecken, Poesie und Politik, Dichtung und Malerei sich vermählen und zu einem göttlichen Kunstwerk vereinen. „Unter einem Zuckerhimmel“ lautet der fast idyllische Titel dieses schillernden Crossover-Projekts, zu dem der renommierte Künstler Anselm Kiefer zahllose Aquarelle beigesteuert hat.
Mit Tusche, Bleistift und Kohle hat Kiefer, dessen Werk schon oft um blutige Abgründe, verdrängte Kriege und vergessene Mythen kreiste, seine Farb-Fantasien den poetischen Visionen gegenübergestellt. Was Kiefer auf Gips und Karton getupft und gespritzt hat, bebildert und kommentiert nicht die Balladen und Gedichte, sondern spricht eine eigene künstlerische Sprache, lässt mal eisig blaue, mal blutig rote Farbe auf einen Malgrund tropfen, zieht schwarze Linien und kindlich gekritzelte Buchstaben durch die erdig und steinig wirkende Landschaft.
Christoph Ransmayr lebte Jahrzehnte aus dem Koffer, machte das Unterwegs-Sein zur Lebens-Philosophie, war stets auf der Suche nach einem überraschenden Gedanken und schönen Gedicht, durchquerte Wüsten, stieg auf hohe Berge und reiste zum Nordpol, war immer ein Reisender und Suchender, der „Die Schrecken des Eises und der Finsternis“ und „Die letzte Welt“ besang, „Eine kurze Geschichte vom Töten“ und den „Atlas eines ängstlichen Mannes“ beschwor.
Jetzt scheint Ransmayr zur Ruhe gekommen und lebt wieder in Wien. Doch umso dringlicher erinnert er an den ruhelos durch die Geschichte irrenden „Odysseus“, sendet uns „Nachrichten aus der Höhe“ und erzählt vom „Trost des Steinschleifers“, der sich oft stundenlang verliert in den Tiefen kristalliner Strukturen und in ihnen „ein geheimnisvolles, laut- und zeitloses Bild der Welt“ sieht, „das ihn alle Sensationen und Schrecken / der Geschichte des organischen Lebens / vergessen lässt / und ihm verspricht: / Etwas von dieser Arbeit / wird überdauern. / Nicht für immer, aber länger, / viel länger als alles, / was welken, faulen / und schmerzen kann.“
Der Dichter als Steinschleifer: Auch die Balladen und Gedichte des heimatlos durch Gedankenwelten reisenden Poeten werden überdauern, noch lange weiter leben und uns den Weg dahin zeigen, wohin wir doch alle immer wieder zurück kehren wollen: nach Hause. In der „Ballade von der glücklichen Rückkehr“ ist der ziellos um den Globus reisende Dichter das Unterwegssein leid:
„Genug! Genug. Eines Tages ist es genug. // So weit sind wir gegangen, / so hoch sind wir hinaufgestiegen, immer höher, / bis uns der nächste Schritt ins Blaue geführt hätte, / in die Wolken, nur noch ins Leere“.  Erduldet hat er „Orkan. Hunger. Wunden. / Höhenwahn. Fieber. Angst. / Die Erschöpfung oder das Heimweh.“
Doch jetzt reicht es: „Eines Tages kehren wir unseren Träumen / den Rücken / und machen uns auf den Weg in die Tiefe, / zurück zu den Menschen“, wollen nur noch „nichts wie weg. / Wir wollen nach Hause!“ Doch das Zuhause muss kein Ort, kann auch eine Erinnerung sein: an die „Buchstabensuppe, deren Lettern auf dem Tellerrand von meiner Mutter zu Zeilen angeordnet wurden“, den Gedanken, dass „Verse und gesungene Strophen die vollendete Form einer Geschichte“ sein und Balladen den Krieg besingen, aber nicht bannen können:
„Wir spielen / unter einem Zuckerhimmel / Krieg, // nennen flackernde / Strohfeuer / Ewigkeit // und jede Katastrophe / einen Sieg. // Was immer auf uns niederfährt: / Wir nehmen es gelassen, / heiter // und spielen / und spielen weiter / unter einem Zuckerhimmel Krieg.“
Dass Autor und Maler sich lange schon kennen und schätzen, Ransmayr dem Freund ein literarisches Denkmal setzte („Der Ungeborene oder Die Himmelsareale des Anselm Kiefer“), der sich jetzt sich mit zeitlos-schönen Bildern revanchierte, darf man getrost einen Glücksfall nennen. Ein Prachtband zum Verweilen und Träumen, ein Buch, das man immer wieder neu lesen und anders betrachten kann. Ein Buch, das überdauern wird.
Christoph Ransmayr: „Unter einem Zuckerhimmel. Balladen und Gedichte“, illustriert von Anselm Kiefer. S. Fischer Verlag, 208 S., 58 Euro.
__________________________
Infos:
Christoph Ransmayr, geboren 1954, lebt nach Jahren in Irland und auf Reisen wieder in Wien. Für seine Romane „Die Schrecken des Eises und der Finsternis“, „Die Letzte Welt“, „Morbus Kitahara“, „Der fliegende Berg“, „Cox oder Der Lauf der Zeit“, „Der Fallmeister. Eine kurze Geschichte vom Töten“ und „Atlas eines ängstlichen Mannes“ erhielt der Autor zahlreiche, auch internationale Auszeichnungen. „Unter einem Zuckerhimmel“ ist der zwölfte Band seiner Buch-Reihe „Spielformen des Erzählens“. (FD)
Anselm Kiefer, geboren 1945, zählt zu den bedeutendsten und innovativsten Künstlern der Gegenwart. Mit Malerei, Bildhauerei, Fotografie, Film und Installation versucht er immer wieder, sich der jüngeren deutschen Geschichte zu stellen, das „Nichtdarstellbare“ zu erfassen und Motive und Themen aus Philosophie und Literatur, Wissenschaft und Religion in Bilder zu verwandeln. 2008 erhielt er (als erster bildender Künstler) den Friedenspreis des Deutschen Buchhandels. 

Boven: 
Anselm Kiefer, Waldsteig (2023) – 
Emulsie, olie, acryl, schellak, bladgoud en elektrolysediment, 280 x 380 cm

“Waldsteig is een zo een groot doek dat het mij bijna opslokte. De kleuren zijn aards: diepe bruintinten en geel. Hier en daar zag ik kleine verfstreek met rood/oranje. Het gevoel dat ik kreeg bij het kijken was alsof de aarde zelf was opgestaan en zichzelf op het doek had gesmeerd. 
Ik rook de geur van aarde in de zaal en terwijl ik keek naar Waldsteig beeldde ik mij in dat ik in een verlaten schuur stond, waar tijd en stof zich hadden opgehoopt. 
Het schilderij gemaakt van emulsie, olieverf, acrylverf, schellak, bladgoud en bezinksel van elektrolyse op het doek. Net als bij Van Gogh ligt de verf dik op het oppervlak. Ik heb geprobeerd om de dikke lagen verf vast te leggen. 
De naam is tevens de titel van de liefdesroman van Adalbert Stifter uit 1845.
Waldsteig is geen schilderij; dit was een landschap waar ik even doorheen dwaalde.
KunstKieken.nl

Kiefer Overzicht^_[1]

• ‘Kunst kan niet op zichzelf bestaan. Ze moet putten uit een bredere kennis. Ze moet de littekens van de wereld, de wonden van het leven dragen.’

• Website van de kunstenaar. (Deze link opent in een nieuw tabblad).

“Anselm Kiefers voortdurende fascinatie voor cultureel geheugen, identiteit en geschiedenis geeft zijn werken een gelaagde inhoud, gevoed door een verscheidenheid aan historische, mythologische en literaire bronnen. Deze omvatten verwijzingen naar Griekse en Germaanse mythologie, alchemie en christelijke symboliek, evenals de geschriften van onder anderen de gevierde middeleeuwse tekstschrijver Walther von der Vogelweide, de in Roemenië geboren dichter Paul Celan, de Franse dichter en criticus Charles Baudelaire, de Russische futurist Velimir Chlebnikov en de Oostenrijkse naoorlogse dichter Ingeborg Bachmann.
In de afgelopen veertig jaar heeft Kiefers praktijk zich ontwikkeld door de accumulatie, vermenging en herbewerking van thema’s, motieven en constellaties die in diverse media terugkeren. De taal van het materiaal speelt een essentiële rol in zijn werk, dat vaak een sedimentaire geologische textuur heeft. Sterk symbolische verbindingen ontstaan ​​door lood, beton, aarde, gedroogde planten, glas, prikkeldraad en de aanwezigheid van gevonden voorwerpen zoals boeken, zeisen en scheepsmodellen. Lood is van bijzonder belang voor de kunstenaar, die het omschreef als ‘het enige materiaal dat zwaar genoeg is om het gewicht van de menselijke geschiedenis te dragen’. Veel van zijn gekozen materialen en thema’s bevatten alchemistische verwijzingen, zoals de transmutatie van onedele metalen in goud, wat een metafoor wordt voor spirituele verlichting.”

Herbsttag

Herr, es ist Zeit. Der Sommer war sehr groß.
Leg deinen Schatten auf die Sonnenuhren,
und auf den Fluren lass die Winde los.

Befiehl den letzten Früchten, voll zu sein;
gib ihnen noch zwei südlichere Tage,
dränge sie zur Vollendung hin, und jage
die letzte Süße in den schweren Wein.

Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
und wird in den Alleen hin und her
unruhig wandern, wenn die Blätter treiben.

Rainer Maria Rilke, 21.9.1902, Paris

Vier video’s^_[1]

[1] Met dank aan Thaddaeus Ropac Galleries 

Zonnebloemen op, wie weet, de warmste dag van het jaar – terwijl de zomer net begonnen is. Wij koesteren hier ons veilige huis, met de driedubbele ruiten, de rolluiken en recent het elektrisch bedienbaar zonnescherm.

Boven ons niet meer dat zinderende asfalt, waar we dertig jaar onder gewoond hebben:

terwijl overal om ons heen mensen van een dak boven het hoofd beroofd worden: ‘The Age of Destruction – of hadden we die al gehad? Terwijl wij hier al die tijd in vrede geleefd hebben – nou ja, wij hebben in ons allereerste begin met de tenen in het geweld gestaan, oorlogskinderen als we zijn, onuitwisbaar…

En waarom het leven je gegeven is, dít leven óns gegeven is – wie zal het zeggen? Het gaat dan al gauw over de sterren – terwijl het zó dichtbij is, zó voor de hand ligt… En natuurlijk zijn er boze tongen die het je misgunnen, het plat maken als een dubbeltje, je precies kunnen vertellen wat er allemaal aan ontbreekt. Maar wij koesteren het geluk dat ons ten deel viel, de zegen die zomaar uit de hemel leek te komen – de zin die we zelf niet hadden kunnen verzinnen…

Zo gaan wij dat alweer zestigste jaar van vereniging in – wie weet komt daarna Halsema wel op bezoek met een lintje en een oorkonde – voor hen die daar als Stichting ‘Zen als leefwijze’ te boek staan.
Wie komt er straks de kussentjes tellen?

Bovenaan: Anselm Kiefer, “Sonneblumen”, 2023.

Foto boven: De Tempelberg in Jeruzalem, eerder deze maand. FOTO AMMAR AWAD

Het is tijd om de religieuze narratieven in het Midden-Oosten veel serieuzer te nemen, betogen Beatrice de Graaf en Stefan Paas. Welkom in het universum van de apocalyptische geopolitiek.
Gepubliceerd op 27 juni 2025 

Welkom in het universum van de apocalyptisch geïnspireerde geopolitiek. In alle verslagen en berichten over de oorlog in het Midden-Oosten wordt te weinig aandacht besteed aan de doorwerking van eindtijdvoorstellingen in de escalatie.
Waarom dat is? Misschien wel omdat het conflict zó complex is, zo gelaagd en diepgeworteld, dat het heel verleidelijk is om het dan maar plat te slaan. Het zijn de kolonisatoren versus de onderdrukten. Het is Iran tegen Amerika. Het gaat om macht. Om geld. Om olie. Of, altijd goed in situaties waar religie en ideologie een rol spelen: ze zijn gek geworden.

Als coping-mechanismes voor commentatoren en lezers in tijden van onzekerheid mag dit werken. Als geopolitieke leidraad niet. De seculiere knip tussen ‘geloof en politiek’ is een misvatting die in het overgrote deel van de wereld niet opgaat. Al helemaal niet in het Midden-Oosten.
Kortom, het is tijd om de religieuze narratieven in de oorlog in het Midden-Oosten serieus te nemen: religie geeft met behulp van verhalen, boeken, rituelen, handelingen, preken en gezangen

vorm en richting aan ontwikkelingen die al gaande zijn. Vooral verhalen over de Eindtijd, over de laatste strijd die op handen zou zijn, en die de Apocalyps, (de onthulling) zou inluiden, doen het goed als het gaat om het verder mobiliseren van mensen die al boos, bang, arm, onderdrukt zijn.
‘Verlost’ Palestijns volk

En laat dat nu net gaande zijn in Israël, in het bijzonder rondom de Tempelberg. Toen Israëlische politiemensen in mei 2021 Palestijnse gelovigen verhinderden om in de Al-Aqsamoskee te gaan bidden, brak er een opstand uit. Hamas verklaarde dat de Palestijnen niet zouden rusten voordat ze het heiligdom hadden veroverd op de Joden. Want ‘alleen dan zal het Palestijnse volk verlost zijn’. Ook na de aanval van Hamas op Israël, op 7 oktober 2023, verklaarde de Palestijnse leider Haniyeh met Koranteksten dat de Eindtijd in vervulling zou gaan, en dat Palestijnen zich bij de strijd moesten voegen en als martelaren naar de hemel zouden gaan
Omgekeerd hadden Israëlische ministers zoals Itamar ben Gvir en Bezalel Smotrich niet nagelaten te eisen dat het joodse volk „Judea en Samaria” weer in handen zou krijgen, de oudtestamentische benaming voor de Westbank, en dat de Palestijnen sowieso voorgoed en helemaal van de Tempelberg verdreven zouden moeten worden. Sterker nog, het was tijd, Eindtijd, om de ‘Derde Tempel’ te bouwen: de tempel die na verwoesting van de eerste, oorspronkelijke door de Babyloniërs, en van de tweede door de Romeinen, zou herrijzen als teken van de naderende komst van de Messias. De plaats waar dat moest gebeuren: bij de Klaagmuur, precies op de plek van de Al-Aqsamoskee, wat volgens moslims juist het derde heiligdom van de Islam is, omdat de profeet Mohammed daar ten hemel zou zijn gevaren (Mi’raj).
En om de opeenstapeling van territoriale eindtijdverwachtingen af te maken: de Al Aqsamoskee is ook voor veel sjiieten (Hamas is soennitisch) de plaats waar de Twaalfde Imam mogelijk zal terugkeren om recht en vrede te herstellen en het begin van de eeuwigheid (en het einde der tijden dus ook) in te luiden. Voor Iran is Israël bovendien de ‘kleine Satan’ en zijn moslims wereldwijd geroepen om hun ‘ticket to heaven’ via de strijd tegen Israël te winnen, en zo het einde van de ‘occultatie’ (de verhulling) van die Twaalfde Imam te bespoedigen.
Verkeersplein van goden

Maar nu zijn we er nog niet. Als een waar apocalyptisch verkeersplein van goden, maar dan zonder vangrails of stoplichten, is Jeruzalem, en in het bijzonder de Tempelberg, ook het projectiescherm voor christelijke zionisten. Voor veel Amerikaanse (en in mindere mate Europese) christenen zoals Ted Cruz gaat de leer van het ‘dispensationalisme’, ofwel de bedelingenleer op. Die houdt in dat de eindtijd zich zal voltrekken volgens een dienstregeling. De Messias zal terugkomen op de wolken, maar dan moet eerst het volk Israël in zijn oorspronkelijke land, en dus ook met zijn tempel, hersteld worden. Ook moet er volgens die leer nog een massabekering van joden volgen, maar dan breekt ook het rijk van recht en vrede aan.
De tragiek is dat op dit verkeersplein elke religieuze stroming put uit gedeelde tradities, maar dat elk zijn eigen eindtijds-route rijdt, op ramkoers met de andere. Allemaal verwachten ze een eindstrijd en één god die wint, die van henzelf.
Wanneer nu buitenstaanders gaan roepen dat één verhaal wel heel bijzonder slecht is, en tot genocide leidt, dan maakt dat de aanhangers van dat verhaal niet milder. Ze zullen harder gaan razen. Sterker nog, ze raken er alleen maar nog meer van overtuigd dat die ander bezig is hun verhaal, en henzelf, uit te roeien. De ander is een trawant van de Antichrist, een onwetende collaborateur van Gog en Magog (de apocalyptische monsters uit het Bijbelboek Ezechiël). Vijftigduizend doden is een sterk argument daarvoor. Net zo goed als dat meer Israëli’s dan vóór 7 oktober van mening zijn dat Hamas nooit zal stoppen met de terreur.
Noch het roepen van ‘genocide’ richting Israel (hoe terecht ook), noch het vergoelijken van Hamas als een antikoloniale verzetsbeweging, laat staan de Trumpiaanse Gaza Resort-illusies, doen recht aan deze grondgebonden religieuze verlangens. Het laat ook zien dat Israël en de Palestijnen hier niet zelfstandig uit kunnen komen. Daarom is het tijd om eerst goed te begrijpen hoe diep veel

deelnemers aan het conflict in zo’n eschatologische mindset zitten. Daarna, maar pas echt daarna, is het tijd om de massaradicalisering te bevriezen en een andere, meer inclusieve route naar recht en vrede te vinden.
Het haalt weinig uit als we hier aan de zijlijn schreeuwen en radicaal partij voor één van beide kiezen. Daarentegen moeten EU en VS, samen met de landen in de regio, artikel 194 van de VN eindelijk serieus nemen, waarin onder meer staat dat Palestijnse vluchtelingen recht hebben op terugkeer. Wat hielp in het verleden in situaties van ideologische massaradicalisering waren grootschalige vredesconferenties in de regio, mét internationale troepenmachten die vrede afdwongen en handhaafden. Niet omdat de we eschatologie niet serieus nemen, maar omdat we het juist zo serieus nemen, dat we ook erkennen dat er met al die rondrazende profeten in afwachting van die Eindtijd maar beter wat extra verkeersborden en regelaars kunnen worden neergezet.
_{Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC van 28 juni 2025.}

Beatrice de Graaf is faculteitshoogleraar en historicus (Universiteit Utrecht) en columnist van NRC.
Stefan Paas is hoogleraar missiologie en publieke theologie (Vrije Universiteit en Theologische Universiteit Utrecht). Ze maakten samen over dit onderwerp een aflevering van De Ongelooflijke Podcast.

---