Hamza El Din (1929-2006) – die ik via onze Texelse zen-vriendin Jeltje Musch leerde kennen – over zijn jeugd:
âNubia is a region of northeast Africa situated along the Nile in both southern Egypt (south of Aswan) and northern Sudan. Toshka, the village in which I was born and spent my early years, is in Egyptian Nubia, near the village of Abu Simbel, where the famous temples of Ramesses II were located prior to their being moved during the construction of the Aswandam. As a boy I was sent to live with my father in Cairo, where I studied oud and began my musical career.â
In de jaren 70 emigreerde Hamza El Din naar de Verenigde Staten, waar hij een cultstatus verwierf als pionier van de ‘wereld-muziek’, met zijn albums Escalay en Eclipse. Verder doceerde hij er ethnomusicologie en trad op, o.a. met de Grateful Dead en het Kronos Quartet. In de jaren 80 verbleef hij in Japan, om een vergelijkende studie te maken tussen de Arabische oud en de Japanse biwa. De New York Times schreef indertijd over hem:
Music doesn’t get much starker than the songs of the Nubian musician Hamza El Din …. He is a virtuoso, but one who uses his technique toward clarity rather than display.
Dat is precies wat Hamza El Din’s muziek zo indringend en fascinerend maakt, hij wil niet ‘amuseren’, niet ‘entertainen’, zijn muziek komt uit de diepe lagen van een oeroude traditie tot ons. Maar, âHamza El Din doet meer dan de vlam van een traditie simpel levend houden. Wat speciaal is aan zijn werk is de volledige beheersing van de technische mogelijkheden van de oud, gecombineerd met nieuwe muzikale patronen en ideeĂ«n, die de vocale muziek en drum-traditie van het traditionele NubiĂ« ontstijgen.â [Nonesuch] Dat is ook hoe het die beide hedendaagse, Tunesische oud spelers, Anouar Brahem en Dhafer Youssef, verging, die het amalgaan van Oosterse en Westerse tradities tot een thrill maakten voor het gehoor…
Musici: Youssou N’Dour et Le Super Etoile de Dakar
Oktober 1987. Een in een berg uitgehouwen openlucht amfitheater, met uitzicht op de twinkelende lichtjes van nachtelijk Athene. Duizenden mensen die uit hun dak gaan voor een jonge Senegalese zanger, waar ze kort tevoren nog nooit van gehoord hadden. Hoofdact artiest Peter Gabriel komt het toneel op om hem te introduceren: “Youssou N’Dour!” – net 28, maar al een grote ster in West-Afrika.
Is dit nu ‘Afrikaanse muziek’? Het is duidelijk dat de ruggengraat van Afrikaanse muziek wordt gevormd door de ritmiek. In de uitvoering draait het om slaginstrumenten – met de tam-tam speler van oudsherin zijn traditioneel ceremoniĂ«le functie. In onze contreien kenden we de tamboer als publieke figuur, die werd ingeschakeld als omroeper en als begeleider van begrafenissen. Dichtte Bilderdijk niet:
âBefloerste trom noch rouwgebrom ga romm’lende om voor mijn gebeente.â
Omdat ik als weiger-officier tot tamboer bij het korps Limburgse Jagers werd gebombardeerd, heb ik met schuivende pas en omfloerste trom een aantal begrafenissen mogen doen – al was het dan geen oorlog, het zijn toch ruwe spelletjes die daar worden gespeeld. Zo’n muzikaal ceremonieel maakt diepe indruk, zeker als de ‘last post’ van de klaroenspeler klinkt. Toch lijkt de impact van de muzikale ceremonie in Afrika oneindig veel groter te zijn – ligt in haar ritmiek niet de trillende energie van het universum verscholen?
Tijdens mijn jaren als weekend-suppoost in Het Tropenmuseum – een studentenbaantje dat een living werd – had ik het voorrecht de Ghanese drummer Kofi Ayivor te leren kennen. Hij gaf daar achter het glas van de muziekstudio elke zondag een ‘class’ Afrikaans drummen – wat soms uitliep in een demonstratie buiten bij de ingang. Kofi vertegenwoordigde voor mij een wereld die me mateloos intrigeerde. Maar het eerste wat hij me vertelde was dat hij uit Stadskanaal kwam… Natuurlijk praatte hij daar met humor over, maar ik hoorde ook warmte in zijn stem. Pas later heb ik begrepen dat hij, na jaren van omzwervingen over de hele wereld – met de legendarisch Afro-rockband Osibisa, als ‘muzikaal assistent’ van Ingmar Bergman, als begeleider van een Iraakse buikdanseres – met zijn gezin daar in de Hollandse polder neergestreken was en eindelijk rust gevonden had.
Maar de mooiste momenten die ik met Kofi beleefde waren als hij als straatmuzikant voor het Amsterdamse Centraal Station speelde. Hij zat daar avond aan avond, zijn trommel werd regelmatig door de politie in beslag genomen. Dan moest hij weer naar het bureau om hem op te halen. Natuurlijk kankerde hij daarover. Maar toch, wat voelde hij zich daar happy op dat plein… Er waren dagen dat van verre de klanken van zijn drum onze woonboot aan de Binnenkant binnenwoeien. Dat had een magische uitwerking op me, ik toog dan naar het station en trof hem daar, temidden van een kring toehoorders of op z’n eentje trommelend. Ik las Kofi’s memoires – heel interessant als je belangstelt in de traditionele Afrikaanse muziekcultuur – op de website ‘Zeeburg Nieuws’, of all places. Daarin zegt hij over die tijd het volgende:
“And it turned out to be the best experience of my whole life. Playing in the street. Which I never did before. I had played on all the big stages of the world – in Madison Square Garden with Osibisa, for example – but the Central Station was the best stage I’ve ever been on. The most critical stage I have ever been on, playing alone without a guitar player, bass player, or drummer, trying to convince people that rhythm is just as important as chords and progressions, that rhythms are feeling. Some people say, “Oh that’s a nice rhythm but that’s not music!” But good rhythm is feeling rhythm. That’s why I was on the street. Playing alone and researching the kinds of rhythms people react to, the kinds of beats they feel and the kinds of beats they hear. To me the street is a laboratory where I make all the songs and rhythms that come to me. Rhythms come from my watching people. Their reactions. How they walk. Most people are kind of one, two, one, two. But a guy who was passing walked kind of majestically, you know, so I said this is nice, maybe I should try to play something for it.”
Ben ik blij dat ik daar iets van heb mogen proeven…
Tot slot dan een video van die heel andere Youssou N’Dour, in het nummer ‘Touba’. Touba is een stad in centraal Senegal, qua bewonersaantal de tweede na Dakar. Het is de heilige stad van het Mouridisme, een soefi orde wier stichter, Sheik Aamadu BĂ mba MbĂ kke, er begraven ligt. Naast zijn tombe staat een grote moskee, die in 1963 voltooid werd. Jaarlijks vindt er een pelgrimage plaats, waaraan miljoenen deelnemen – zie de beelden in de video:
Album: Kula Kulluk Yakisir Mi (“Hoe onbetamelijk is het voor een ieder om slaafs te volgen”), live, 2013
Musici: Kayhan Kalhor, kamancheh, en Erdal Erzincan, baÄlama.We kwamen beide musici hier eerder tegen met het album The Wind, uit 2004. Hun samenwerking stamt uit die tijd.
Hoewel de spelers uitgaan van traditionele Perzische en Turkse volksliederen, ontwikkelt de muziek zich allengs tot een intuĂŻtief samenspel met grote emotionele lading.
Omdat over Kalhor en zijn kamancheh eerder gesproken hebben, nu wat aandacht voor de baÄlama, met als solo-vertolker Kemal Dinç, die in Nederland woont en werkt. Dinç is verbonden aan de afdeling Turkish, Anatolian/Ottoman music van de Codarts University of the Arts Rotterdam, waar Kudsi ErgĂŒner – zie 14 januari – artistiek leider is! Voor de afdeling Indian music is dat de beroemde fluitspeler Hariprasad Chaurasia!.
De baÄlama (of saz) is een muziekinstrument uit de luit-familie, evenals de oud. Maar waar de oud twaalf snaren heeft, heeft de baÄlama er slechts drie. Op onderstaande video, opgenomen in de oerhollandse omgeving van een kerk, is de speelwijze van de baÄlama glashelder te zien, aan de hand van de trefzekere handen van Dinç.
